بررسی ادعای نبودِ مصحف کامل در قرن نخست هجری و ارزیابی اصالت متن قرآن
انتشار برخی کلیپها و مطالب در شبکههای اجتماعی که ادعا میکنند «تا یک یا دو قرن پس از پیامبر اسلام هیچ قرآن کامل و ۱۱۴ سورهای وجود نداشته»، پرسشهایی را دربارهٔ تاریخ قرآن و اعتماد به متن آن ایجاد کرده است. این ادعا به ظاهر بر پایهٔ نبود نسخهٔ کامل از قرن اول مطرح میشود، اما برای داوری دربارهٔ این مسئله، لازم است میان نبود نسخهٔ سالمِ باقیمانده و نبود متن کامل در آن دوران تفکیک قائل شد.
۲. نبود مصحف کاملِ باقیمانده: دلایل مادی و تاریخی
نبود نسخهای که از نظر فیزیکی کاملاً سالم و صحافیشده از سدهٔ اول هجری باقی مانده باشد، پدیدهای طبیعی و قابل پیشبینی است. مهمترین دلایل عبارتاند از:
۲.۱. جنس نوشتافزار
در صدر اسلام، قرآن عمدتاً بر پوست حیوانات (رقّ و ادیم) نوشته میشد. پوست به دلیل ماهیت آلی خود:
در برابر رطوبت، قارچ، حشرات و اسیدهای طبیعی بسیار آسیبپذیر است؛
به مرور زمان دچار خردشدگی و پوسیدگی میشود؛
دباغی سنتی گاه موجب اسیدیشدن و خوردگی آن میگردید.
۲.۲. جنگها، آتشسوزیها و حوادث طبیعی
سدههای نخستین اسلام همراه با جنگهای داخلی، فتوحات، انتقال مراکز حکومتی و آتشسوزیهای متعدد در کتابخانهها بود. این رخدادها بسیاری از نسخههای کهن را نابود کردهاند.
۲.۳. رواج کاغذ و بیتوجهی به نگهداری نسخههای قدیمی
با ورود کاغذ از سدهٔ دوم هجری، نسخههای چرمی به تدریج کنار گذاشته میشدند. چون در آن زمان ارزش نسخههای اولیه شناختهنشده بود، نسخههای کهنه معمولاً دفن یا دور انداخته میشدند.
این عوامل نشان میدهد که نیافتن یک مصحف کامل از آن دوره، نه استثنایی و نه نشانهٔ نبود متن کامل قرآن است.
۳. شواهد نسخهشناختی: مصاحف قرن اول که باقی ماندهاند
هرچند نسخهٔ کامل نداریم، اما دهها قطعه و مصحف ناقص از قرن اول در دست است که همچون «قطعات یک پازل»، بازسازی دقیق متن آن دوران را امکانپذیر میکند. مهمترین نمونهها:
۳.۱. مصحف بیرمنگام
تاریخگذاری رادیوکربن: ۵۶۸–۶۴۵ میلادی؛
شامل بخشهایی از سورههای کهف، مریم و طه؛
با خط حجازی؛
تطابق کامل با متن کنونی قرآن.
این نسخه به احتمال بسیار زیاد یا در دوران پیامبر نوشته شده یا در فاصلهٔ اندکی پس از آن.
۳.۲. نسخههای صنعا
مجموعهای از هزاران برگ قرآنی؛
برخی متعلق به دهههای پایانی قرن اول؛
وجود یک نسخهٔ دولایه (palimpsest) که لایهٔ رویی کاملاً مطابق متن امروز است؛
تفاوتهای لایهٔ زیرین محدود به املاء و رسمالخط است، نه متن.
۳.۳. مصحف توبینگن
تاریخگذاری ۲۷ تا ۵۳ هجری قمری؛
متن موجود با قرآن امروزی مطابقت کامل دارد.
۳.۴. مصحف مشهد رضوی
نزدیکترین نسخهٔ حجازی به قرآن کامل؛
تاریخگذاری کربن: اواخر قرن اول یا اوایل دوم؛
انطباق ۹۵٪ از متن موجود با قرآن کنونی، بدون تفاوت در الفاظ.
این دادهها نشان میدهد که متن قرآن در قرن اول نه تنها وجود داشته بلکه با متن امروز یکی بوده است.
۴. شواهد بیرونی: کتیبهها، متون و حافظان قرآن
حتی اگر هیچ مصحفی از قرن اول باقی نمیماند، شواهد بیرونی بهروشنی اصالت متن را ثابت میکرد.
۴.۱. کتیبههای اسلامی قرن اول
بر بناها و سکهها آیات متعددی دیده میشود، مانند:
کتیبههای سال ۷۱ هجری در گنبدالصخره؛
سنگنوشتههای اوایل اموی؛
کتیبههای مصر و شام.
همهٔ این آیات با قرآن امروز مطابقت کامل دارند.
۴.۲. نقلهای فراوان قرآن در متون قرن اول و دوم
محدثان، مورخان، شاعران و فقیهان (اعم از شیعه و سنی) به صدها آیه از قرآن استناد کردهاند. این نقلها بدون استثنا با متن فعلی منطبق است.
۴.۳. سنت راسخ حفظ قرآن
بر اساس منابع تاریخی، در زمان پیامبر و پس از او، شمار زیادی از مسلمانان حافظ کل قرآن بودهاند. قرآن از آغاز به شکل تواتر شفاهی منتقل شده است و این روش، امکان تحریف متن را تقریباً از بین میبرد.
۵. آیا اختلاف نسخهها به معنای اختلاف متن است؟
برخی تفاوتهای موجود میان مصاحف کهن عبارتاند از:
پایینبودن دقت رسمالخط حجازی؛
نبود نقطه و اِعراب در مراحل ابتدایی خط عربی؛
تفاوت در چینش سورهها در برخی نسخههای شخصیِ پیش از توحید مصاحف.
اما هیچیک از این اختلافات به متن قرآن (کلمات و آیات) لطمه نمیزند.
همهٔ نسخههای کشفشده در متن آیات، نه در املاء، با قرآن امروزی یکساناند.
۶. بازسازی علمی قرآن قرن اول
امروزه نسخهشناسان با:
ترکیب دادههای کربن ۱۴؛
تحلیل خطشناختی حجازی و کوفی اولیه؛
مقایسهٔ نسخههای صنعا، بیرمنگام، مشهد، توبینگن، پاریس، لندن؛
و قرائن تاریخی؛
متن قرآن قرن اول را با دقت بسیار بالا بازسازی کردهاند. نتیجهٔ این پژوهشها در دانشگاههای آکسفورد، پاریس، توبینگن و لیدن، نشان میدهد که:
متن قرآنِ قرن اول، با قرآن موجود امروز، از نظر کلمات، آیات و سورهها یکی است.
۷. نتیجهگیری
نبودِ یک مصحف کامل و یکجلدی از قرن اول هجری امری طبیعی و ناشی از شرایط مادی و تاریخی آن دوران است. این نبودِ فیزیکی، به هیچوجه به معنای نبودِ قرآن کامل در آن زمان نیست. وجود دهها نسخهٔ معتبر قرن اول و دوم، همراه با سنت قدرتمند حفظ شفاهی، کتیبههای متعدد، نقلهای تاریخی و استنادات ادبی، نشان میدهد که متن قرآن از همان آغاز، ثابت، محفوظ و مطابق با قرآن امروزی بوده است. پژوهشهای نسخهشناسی معاصر نیز این نتیجه را تأیید میکنند که قرآن امروز همان قرآن قرن اول هجری است و تفاوتهای موجود ـ اگر باشند ـ محدود به رسمالخط و املاء است، نه به متن.
