پاراسومنیا چیست؟ همه چیز درباره خواب‌پریشی، علت‌ها و درمان
خواب یکی از مهم‌ترین فرآیندهای بدن برای بازیابی انرژی، تنظیم فعالیت‌های مغزی و حفظ سلامت روان است. با این حال، برای برخی افراد، خواب به جای یک تجربه آرام و ترمیم‌کننده، به محیطی پر از رفتارهای غیرعادی، حرکات ناخواسته و حتی تجربه‌های ناخوشایند تبدیل می‌شود. این وضعیت همان خواب‌پریشی یا پاراسومنیا (Parasomnia) است؛ مجموعه‌ای از اختلالات رفتاری که در هنگام خواب، بین مراحل مختلف خواب یا در لحظه بیدار شدن رخ می‌دهند.
افراد مبتلا به پاراسومنیا ممکن است در طول خواب حرف بزنند، راه بروند، دچار کابوس‌های شدید شوند یا رفتارهایی انجام دهند که بعدها چیزی از آن به یاد نیاورند. این اختلال فقط خواب را مختل نمی‌کند، بلکه می‌تواند بر سلامت روان، امنیت فرد و کیفیت زندگی روزانه او نیز تأثیر بگذارد.
در ادامه، از پایه‌ترین مفاهیم تا عمیق‌ترین نکات درباره این اختلال including علت‌ها، انواع و روش‌های درمان به صورت کامل بررسی می‌شود.
پاراسومنیا دقیقاً چیست؟
پاراسومنیا به مجموعه‌ای از رفتارهای ناخواسته یا تجربیات غیرطبیعی گفته می‌شود که در هنگام خواب یا انتقال بین بیداری و خواب رخ می‌دهند.
این رفتارها شامل حرکت‌های ناگهانی، حرف زدن، فریاد، توهم، گیجی هنگام بیدار شدن، یا کارهای پیچیده‌ای مانند راه رفتن در خواب هستند.
ویژگی مهم پاراسومنیا این است که فرد معمولاً هنگام بیدار شدن، خاطره‌ای از رفتارهایش ندارد و رفتارها بدون کنترل آگاهانه انجام می‌شوند.
چرا پاراسومنیا اتفاق می‌افتد؟
علت دقیق پاراسومنیا در همه افراد یکسان نیست. این اختلال مجموعه‌ای از عوامل عصبی، روانی و محیطی را در بر می‌گیرد. در ادامه مهم‌ترین آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
اختلال در مراحل خواب
خواب شامل دو مرحله اصلی است:
- خواب REM (مرحله رؤیا و فعالیت شدید مغز)
- خواب NREM (خواب عمیق)
پاراسومنیا معمولاً زمانی رخ می‌دهد که میان این مراحل اختلال ایجاد شود؛ یعنی مغز به‌طور کامل در خواب عمیق یا بیداری قرار نگیرد و در وضعیت «بینابینی» گیر کند. این حالت زمینه بروز رفتارهای غیرارادی را فراهم می‌کند.
عوامل ژنتیکی
بسیاری از انواع خواب‌پریشی، مانند راه رفتن در خواب یا وحشت شبانه، جنبه خانوادگی دارند.
اگر یکی از والدین این اختلال را تجربه کرده باشد، احتمال انتقال آن به فرزندان افزایش می‌یابد.
کمبود خواب و بدخوابی
کمبود خواب، تغییر ساعت خواب، کار شیفتی یا بی‌خوابی طولانی می‌توانند مغز را در وضعیت ناپایدار قرار دهند و احتمال بروز پاراسومنیا را افزایش دهند.
عوامل روان‌شناختی
استرس، اضطراب، افسردگی و تجربه‌های احساسی شدید به‌طور مستقیم بر ساختار خواب تأثیر می‌گذارند و باعث رفتارهای غیرعادی در خواب می‌شوند.
مصرف برخی داروها و مواد
داروهای ضدافسردگی، خواب‌آورها، الکل، محرک‌ها و برخی داروهای خاص سیستم عصبی ممکن است باعث خواب‌پریشی شوند یا شدت آن را افزایش دهند.
بیماری‌های جسمی یا عصبی
برخی اختلالات مانند:
- رفلاکس معده
- آسم شبانه
- بیماری پارکینسون
- آپنه خواب
- مشکلات عصبی
- تب بالا
می‌توانند باعث اختلال در خواب و بیداری ناگهانی شوند.
انواع پاراسومنیا؛ تجربه‌هایی که ممکن است در خواب رخ دهند
پاراسومنیا انواع گوناگونی دارد که هر کدام ویژگی‌ها و علل خاص خود را دارند. در ادامه مهم‌ترین انواع خواب‌پریشی را یک‌به‌یک بررسی می‌کنیم.
۱. راه رفتن در خواب (Sleepwalking)
یکی از شناخته‌شده‌ترین انواع پاراسومنیا.
فرد در خواب بلند می‌شود، قدم می‌زند، گاهی در را باز می‌کند یا حتی کارهای پیچیده‌تری انجام می‌دهد، بدون آنکه صبح از رفتار خود اطلاعی داشته باشد.
این مشکل بیشتر در کودکان دیده می‌شود اما در برخی بزرگسالان نیز باقی می‌ماند.
۲. حرف زدن در خواب (Sleep Talking)
ممکن است فرد در خواب زمزمه کند، با صدای واضح حرف بزند یا حتی فریاد بزند. این حالت معمولاً بی‌خطر است اما می‌تواند علامتی از استرس یا سایر اختلالات خواب باشد.
۳. کابوس و کابوس‌های مکرر
کابوس‌های شدید که فرد را نیمه‌شب از خواب می‌پراند، یکی دیگر از انواع پاراسومنیاست.
فرد معمولاً جزئیات کابوس را به‌خاطر دارد و پس از بیداری مضطرب است.
۴. وحشت شبانه (Night Terrors)
وحشت شبانه با کابوس تفاوت دارد.
فرد ناگهان از خواب بلند می‌شود، فریاد می‌زند، عرق می‌کند و نشانه‌هایی از وحشت شدید نشان می‌دهد؛ اما پس از آرام شدن، هیچ خاطره‌ای از آن ندارد.
این اختلال بیشتر در کودکان دیده می‌شود.
۵. رفتارهای خشونت‌آمیز در خواب REM
در این نوع پاراسومنیا، عضلات برخلاف حالت طبیعیِ خواب REM فعال می‌مانند و فرد رفتارهای فیزیکی مثل لگد زدن، مشت زدن یا تقلید حرکات خواب می‌کند.
این نوع یکی از خطرناک‌ترین انواع پاراسومنیاست.
۶. فلج خواب (Sleep Paralysis)
وضعیتی که فرد هنگام بیدار شدن یا خوابیدن نمی‌تواند حرکت کند و گاه دچار توهم می‌شود.
تجربه‌ای ترسناک، اما معمولاً بی‌خطر است.
۷. دندان‌قروچه (Bruxism)
فشار دادن یا ساییدن دندان‌ها در خواب یکی دیگر از انواع پاراسومنیاست، که در صورت عدم درمان، باعث آسیب به دندان‌ها می‌شود.
۸. اختلال خوردن در خواب (Sleep-related Eating Disorder)
فرد در خواب غذا می‌خورد یا حتی خوراکی‌های غیرعادی مصرف می‌کند، بدون اینکه صبح چیزی به خاطر بیاورد.
علائم پاراسومنیا؛ از رفتارهای عجیب تا گیجی صبحگاهی
نشانه‌های پاراسومنیا شامل رفتارها و تجربه‌هایی است که فرد یا اطرافیان او هنگام خواب مشاهده می‌کنند. برخی از مهم‌ترین علائم عبارتند از:
- حرکات غیرارادی در خواب
- صحبت کردن یا فریاد زدن
- راه رفتن، نشستن یا انجام کارهای پیچیده
- بیداری‌های مکرر
- کابوس‌های شدید
- حالت گیجی هنگام بیدار شدن
- زخم یا آسیب ناشی از حرکات ناخواسته
- خستگی و خواب‌آلودگی در روز بعد
این علائم بسته به نوع پاراسومنیا ممکن است خفیف یا شدید باشند.
پاراسومنیا چه خطراتی دارد؟
در مواردی، خواب‌پریشی تنها یک اختلال رفتاری است اما گاهی می‌تواند خطرناک باشد:
- احتمال افتادن یا ضربه دیدن
- آسیب به دیگران (در REM Behavior Disorder)
- خستگی شدید در طول روز
- تشدید اضطراب
- تاثیر روی حافظه و تمرکز
- اختلال در روابط خانوادگی
- افزایش احتمال بروز اختلالات دیگر خواب
بنابراین تشخیص و درمان به‌موقع اهمیت زیادی دارد.
روش‌های درمان و مدیریت پاراسومنیا
خوشبختانه بسیاری از انواع پاراسومنیا قابل کنترل یا درمان هستند.
درمان بسته به نوع اختلال، سن، شدت علائم و شرایط فرد متفاوت است. در ادامه مؤثرترین روش‌ها آورده شده‌اند.
۱. بهبود بهداشت خواب (Sleep Hygiene)
یکی از ساده‌ترین و مؤثرترین راه‌ها:
- خوابیدن و بیدار شدن در ساعت مشخص
- کاهش نور و صدا
- محدود کردن مصرف کافئین
- کاهش استفاده از موبایل و تلویزیون قبل از خواب
- ایجاد محیط آرام و استاندارد
این روش برای بسیاری از افراد کمک‌کننده است.
۲. درمان استرس و اضطراب
روش‌هایی مانند:
- مشاوره روانشناسی
- تمرینات تنفس
- مدیتیشن
- ورزش منظم
- نوشتن احساسات
به کاهش رفتارهای اضطرابی در خواب کمک می‌کنند.
۳. اصلاح داروهای مصرفی
اگر دارویی باعث تشدید خواب‌پریشی شود، پزشک با تغییر دوز یا جایگزینی دارو می‌تواند مشکل را کنترل کند.
۴. درمان دارویی در موارد خاص
در برخی انواع شدید، مانند REM Behavior Disorder، از داروهای تخصصی استفاده می‌شود.
این موضوع باید تنها توسط متخصص خواب یا متخصص مغز و اعصاب تجویز شود.
۵. ایمن‌سازی محیط خواب
برای پیشگیری از آسیب:
- دور کردن اشیا خطرناک
- قفل کردن پنجره
- استفاده از حفاظ
- قرار دادن تخت در ارتفاع پایین
اقدامات ساده اما ضروری هستند.
۶. درمان اختلالات زمینه‌ای
اگر علت پاراسومنیا بیماری‌هایی مثل آپنه خواب یا رفلاکس معده باشد، درمان بیماری زمینه‌ای می‌تواند مشکل را برطرف کند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر پاراسومنیا:
- مکرر باشد
- باعث آسیب شود
- روی عملکرد روزانه اثر بگذارد
- با افسردگی یا اضطراب همراه باشد
- یا شامل رفتارهای خشونت‌آمیز باشد
حتماً باید به متخصص خواب یا نورولوژیست مراجعه شود.
جمع‌بندی
پاراسومنیا یا خواب‌پریشی مجموعه‌ای از رفتارها و تجربیات غیرطبیعی در خواب است که می‌تواند بر سلامت فرد و امنیت او تأثیر بگذارد. شناخت درست، توجه به علائم و اجرای روش‌های درمانی ساده می‌تواند تا حد زیادی شدت این اختلال را کاهش دهد. با مدیریت درست، بیشتر افراد می‌توانند دوباره خواب آرام و سالمی را تجربه کنند.
همچنین بخوانید:
