چرخش استراتژیک عربستان سعودی؛ از «نئوم» خیالی تا «هوش مصنوعی» واقعی
در آستانه برگزاری اجلاس سالانه «ابتکار سرمایه‌گذاری آینده» (FII) در ریاض، نشانه‌های آشکاری از تغییر مسیر در اقتصاد عربستان سعودی دیده می‌شود. پس از سال‌ها سرمایه‌گذاری هنگفت در پروژه‌های عمرانی غول‌پیکر مانند نئوم، اکنون ولیعهد محمد بن‌سلمان در حال بازطراحی نقشه‌ی «ویژن ۲۰۳۰» است؛ تغییری که محور آن تغییر اولویت از سازه‌های بتنی به فناوری‌های هوشمند است.
نئوم؛ رؤیایی که در آینه کند شد
پروژه‌ی ۵۰۰ میلیارد دلاری نئوم در سال ۲۰۱۷ به‌عنوان «شهر آینده» و نماد بلندپروازی‌های ولیعهد عربستان معرفی شد؛ شهری که قرار بود در آن، روبات‌ها بیش از انسان‌ها باشند و «لاین» — آسمان‌خراش آینه‌ای ۱۷۰ کیلومتری — قلب تپنده‌ی آن باشد.
اما واقعیت اقتصادی امروز با آن رویا فاصله‌ی زیادی دارد:
در پیش‌بودجه سال ۲۰۲۶ هیچ اشاره‌ای به نئوم نشده است؛ اتفاقی که برای اولین بار در سه سال اخیر رخ داده.
در ۹ ماه منتهی به سپتامبر ۲۰۲۵، از میان حدود ۸ میلیارد دلار قراردادهای ساختمانی جدید در عربستان، تنها ۲۰ میلیون دلار به نئوم اختصاص یافت.
برخی شرکت‌های مشاوره‌ای خارجی نیروهای خود را از منطقه خارج کرده‌اند و پروژه‌ی «لاین» عملاً متوقف یا بسیار کند شده است.
به‌بیان دیگر، «بزرگ‌ترین پروژه‌ی ساختمانی جهان» اکنون در حالت تعلیق است — قربانی واقع‌گرایی اقتصادی.
اقتصاد نفتی در فشار، سیاست اقتصادی در بازبینی
دلیل اصلی این چرخش را باید در کاهش پایدار قیمت نفت جست‌وجو کرد. با آن‌که عربستان هنوز بزرگ‌ترین صادرکننده نفت خام جهان است، اما نوسان درآمدهای نفتی، ثبات مالی و برنامه‌ریزی بودجه‌ای را دشوار کرده است.
محمد الجدعان، وزیر دارایی سعودی، اخیراً در واشنگتن تصریح کرده بود:
«ما هیچ تردیدی نداریم که هر پروژه‌ای را که دیگر منطقی نباشد، تغییر دهیم یا متوقف کنیم.»
این جمله به‌وضوح نشان‌دهنده‌ی چرخش از جاه‌طلبی به کارآمدی است. دولت سعودی اکنون می‌خواهد سرمایه‌های خود را در حوزه‌هایی متمرکز کند که بازده سریع‌تر و ملموس‌تری برای اقتصاد داخلی دارند.
تمرکز جدید: هوش مصنوعی، گیمینگ و تولیدات فناورانه
با کاهش سرعت نئوم، میلیاردها دلار از سرمایه‌های صندوق ثروت ملی عربستان (PIF) در حال هدایت به سمت حوزه‌های فناورانه است.
در صدر این اولویت‌ها، هوش مصنوعی (AI) قرار دارد.
شرکت «هومین» (Humain) به‌عنوان بازوی هوش مصنوعی PIF، در آستانه جذب سرمایه‌ی خارجی از غول‌هایی چون بلک‌راک و بلک‌استون است.
شرکت «آلات» (Alat) به‌عنوان قهرمان بومی تولیدات صنعتی هوشمند، مأموریت دارد زیرساخت‌های فناورانه کشور را بومی‌سازی کند.
شرکت هواپیمایی «ریاض ایر» (Riyadh Air) با سرمایه‌گذاری عظیم در فناوری‌های هوانوردی هوشمند، نماد جدید جاه‌طلبی فناورانه سعودی است.
این تمرکز نشان می‌دهد که عربستان قصد دارد از یک واردکننده فناوری به یک تولیدکننده هوشمند در منطقه تبدیل شود.
پیامدهای منطقه‌ای و جهانی
چرخش عربستان از نئوم به فناوری، پیامدهای عمیقی در اقتصاد منطقه دارد:
برای خاورمیانه: رقابت تازه‌ای میان عربستان، امارات و قطر برای رهبری در اقتصاد دیجیتال آغاز شده است.
برای جهان: تزریق سرمایه‌های عظیم سعودی در هوش مصنوعی، بازی‌سازی و زیرساخت‌های داده‌ای می‌تواند موازنه‌ی قدرت در صنعت جهانی فناوری را تغییر دهد.
برای ایران: این روند هشداری استراتژیک است؛ در حالی‌که کشورهای همسایه با سرعت در حال جذب استعدادهای خارجی و ساخت اکوسیستم هوش مصنوعی هستند، ایران همچنان در مرحله‌ی سیاست‌گذاری و تشکیل شوراهای هماهنگی قرار دارد.
جمع‌بندی
تصمیم ریاض برای کاهش تمرکز از پروژه‌ی نئوم و حرکت به‌سوی فناوری‌های هوشمند را می‌توان «چرخش از رویا به واقعیت» نامید.
اگر نئوم، نماد بلندپروازی و نمایش بود، سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی نماد عمل‌گرایی، بازده اقتصادی و آینده‌نگری فناورانه است.
در نهایت، این تغییر مسیر شاید بلندپروازی‌های معماری ولیعهد را محدود کند، اما پایه‌های یک اقتصاد پسا‌نفتی واقعی را استوارتر می‌سازد — اقتصادی که در آن، داده و الگوریتم جایگزین نفت و فولاد می‌شود.
