در اندیشه‌ی اسلامی، انسان موجودی است که با دارا بودن دو قوه‌ی عقل نظری و عقل عملی، توانایی تشخیص و تصمیم را توأمان دارد. آیت‌الله العظمی جوادی آملی با تبیین دقیق این دو قوه، بر اهمیت هماهنگی میان دانش و عمل تأکید می‌ورزد. از منظر ایشان، علم به تنهایی ضامن نجات انسان نیست؛ بلکه عقل عملی و تقوای درونی است که به علم جهت می‌بخشد و آن را در خدمت رشد و سلامت فرد و جامعه قرار می‌دهد. مقاله‌ی حاضر، به تحلیل دیدگاه معظم‌له درباره‌ی نسبت میان علم، عقل، جهل و جهالت پرداخته و بر نقش عقل عملی در فرآیند تصمیم‌سازی تأکید می‌کند.
مقدمه
یکی از مشکلات بنیادین در زندگی فردی و اجتماعی بشر، شکاف میان دانستن و عمل کردن است. انسان‌ها ممکن است از نظر علمی باسواد و اهل تحقیق باشند، اما در عرصه‌ی رفتار و تصمیم‌گیری، دچار خطا و جهالت شوند. آیت‌الله جوادی آملی در شرح کلمات قصار نهج‌البلاغه، با تأکید بر این نکته، می‌فرمایند:
«بسیاری از افراد از نظر علمی باسوادند، اما در عمل گرفتار جهالت‌اند و در تصمیم‌سازی‌های خود عاقلانه رفتار نمی‌کنند.»
این بیان، راه را برای فهم عمیق‌تر نسبت میان علم و عقل عملی هموار می‌سازد.
۱. تمایز میان جهل و جهالت
از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی، باید میان «جهل» و «جهالت» تفاوت قائل شد:
جهل، ندانستن علمی و نظری است؛ یعنی ناتوانی در درک حقایق و مفاهیم.
جهالت، نادرستی در تصمیم و رفتار است؛ یعنی ناتوانی در به‌کارگیری درست دانسته‌ها.
بنابراین، ممکن است انسان از جهل رهایی یافته باشد، اما هنوز از جهالت در امان نباشد. چنان‌که در روایت آمده است:
«رُبَّ عَالِمٍ قَدْ قَتَلَهُ جَهْلُهُ، وَ عِلْمُهُ مَعَهُ لَا يَنْفَعُهُ»
چه بسیار دانایانی که جهالت‌شان آنان را هلاک کرد و علم‌شان سودی به حالشان نداشت.
۲. عقل نظری و عقل عملی
معظم‌له در تبیین نقش عقل، دو ساحت را متمایز می‌سازند:
عقل نظری وظیفه‌ی تشخیص حق از باطل و اندیشه‌ورزی علمی را بر عهده دارد.
عقل عملی مسئول تصمیم‌گیری، اراده و رفتار است.
این دو دستگاه، هرچند در انسان واحدی حضور دارند، اما مستقل از یکدیگرند. تنها روح قوی، ایمان الهی و تربیت اخلاقی است که می‌تواند میان این دو هماهنگی برقرار کند و از انسان موجودی خردمند در اندیشه و عمل بسازد.
۳. کارگاه تصمیم‌سازی درونی
از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی، هر انسان باید در درون خود «کارگاه تصمیم‌سازی» داشته باشد.
در این کارگاه، عقل و تقوا باید مهندس و مدیر تصمیم‌ها باشند، نه هوا و احساس.
تصمیم‌گیرنده‌ی درونی انسان باید تنها از عقل پیروی کند تا خطا و پشیمانی از میان برود.
ایشان بر اساس کلام امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند:
«ثَمَرَةُ التَّفْرِیطِ النَّدَامَةُ، وَ ثَمَرَةُ الْحَزْمِ السَّلَامَةُ»
ثمره‌ی کوتاهی، پشیمانی است و ثمره‌ی دوراندیشی، سلامت.
۴. جهاد درونی و هماهنگی قوا
به باور معظم‌له، جهاد اکبر و جهاد درونی در شناخت و مدیریت قوای باطنی انسان است.
انسان باید نیروهای درونی خود را بشناسد، وظیفه‌ی هر یک را درک کند و آنها را هماهنگ سازد تا از درون، تصمیمی درست و عملی صالح صادر شود.
این هماهنگی، ثمره‌ی تربیت عقل عملی و پیوند علم با ایمان است.
۵. از اندیشه‌سازی تا تصمیم‌گیری
در شرح حکمت ۴۸ نهج‌البلاغه، ایشان با استناد به فرمایش امیرالمؤمنین علیه‌السلام که می‌فرماید:
«الظَّفَرُ بِالْحَزْمِ، وَ الْحَزْمُ بِإِجَالَةِ الرَّأْیِ، وَ الرَّأْیُ بِتَحْصِینِ الْأَسْرَارِ»
بیان می‌کنند که پیروزی در امور فردی و اجتماعی، در گرو فرآیند دقیق اندیشه‌سازی، جمع‌آوری و تحلیل آراء و حفظ اسرار است.
تصمیم‌های شتاب‌زده و علنی، نه تنها نتیجه نمی‌دهند بلکه موجب زیان و ندامت می‌شوند.
نتیجه‌گیری
در اندیشه‌ی آیت‌الله جوادی آملی، علم اگر از عقل عملی و تقوا جدا شود، نه تنها نجات‌بخش نیست بلکه گاه به انحراف نیز می‌انجامد.
عقل عملی، پلی است میان معرفت و رفتار؛ و تا این پل ساخته نشود، دانایی به سلامت و پیروزی منتهی نمی‌گردد.
از این‌رو، تربیت عقل عملی و تقویت روح ایمانی در کنار آموزش علمی، ضرورتی اساسی در نظام تربیتی و مدیریتی جامعه اسلامی است.
به تعبیر امیرالمؤمنین علیه‌السلام، آن‌که اهل تدبیر و حزم است، سلامت و ظفر خواهد یافت؛ و آن‌که در تصمیم‌گیری تفریط کند، جز ندامت بهره‌ای نخواهد برد.
