بر اساس آموزه‌های آیت‌الله العظمی جوادی آملی (حفظه الله)
مقدمه: بازتاب اخلاقی فساد اقتصادی در آموزه‌های دینی
آیت‌الله جوادی آملی در تبیین عواقب اخلاقی و معنوی فساد اقتصادی، به‌ویژه احتکار و گران‌فروشی، به تحلیل عمیقی از وضعیت مفسدان در جهان پس از مرگ می‌پردازند. ایشان با استناد به آیات قرآن کریم، نشان می‌دهند که طمع بی‌حد و حصر این افراد در دنیا، منجر به نوعی مجازات متناسب و دردناک در آخرت خواهد شد. محور اصلی این نوشتار، بر این حقیقت استوار است که سیری‌ناپذیری مفسدان اقتصادی در دنیا، با گرسنگی ابدی و عذابی متناسب با اعمالشان در آخرت پاسخ داده می‌شود.
این سند به تفصیل، نکات کلیدی مطرح شده توسط مرجع عالی‌قدر تقلید را در باب «غذای دردناک گران‌فروشان و مفسدان اقتصادی در آخرت» تشریح می‌کند.
۱. تشبیه به حیوان: فراتر از سطح حیوانی
آیت‌الله جوادی آملی در تبیین جایگاه اخلاقی کسانی که به ظلم اقتصادی، از جمله گران‌فروشی و احتکار روی می‌آورند، به یکی از آیات تکان‌دهنده قرآن کریم استناد می‌ورزند تا عمق سقوط معنوی این افراد را نشان دهند.
استناد به آیه شریفه:
ایشان با اشاره به آیه شریفه:
«إِنْ هُمْ إِلاّ کَاْلأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ»
تأکید می‌کنند که گروهی از انسان‌ها، به دلیل رها کردن عقل و فطرت الهی و تسلیم شدن در برابر هوای نفس و شهوات مادی (که در اینجا نمود آن در طمع به مال دنیا و ظلم به خلق خدا ظاهر شده است)، از سطح حیوانات نیز پست‌تر می‌شوند.
توضیحات تکمیلی:
این مقایسه صرفاً تشبیه ظاهری نیست، بلکه بیانگر فقدان بصیرت و هدفمندی متعالی انسانی است. حیوانات بر اساس غریزه عمل می‌کنند، اما انسان دارای عقل است و مکلف به پیروی از هدایت الهی است. کسانی که با وجود داشتن عقل، اعمالی انجام می‌دهند که نتیجه آن ظلم گسترده به جامعه و انباشت ثروت از طریق باطل است، در حقیقت از کرامت انسانی فاصله گرفته و جایگاهشان از حیوانات نیز پست‌تر ارزیابی می‌شود.
۲. برنامه غذایی آخرت: تناسب عذاب با عمل
مبحث اصلی در اینجا، ترسیم برنامه غذایی خاص برای این گروه مفسد اقتصادی در عالم آخرت است. آیت‌الله جوادی آملی با استفاده از مفهوم «تناسب عقاب با جرم»، توضیح می‌دهند که غذای آن‌ها در آخرت متناسب با اعمال دنیوی‌شان خواهد بود.
غذای تیغ‌مانند: ضریع
همان‌طور که اشاره شد، برنامه غذایی این افراد، به طور مشخص، «تیغ» خواهد بود. این تیغ، مصداق همان ضریع (خار بیابان) است که در قرآن کریم به عنوان طعام اهل جهنم ذکر شده است.
توضیح تناسب:
این افراد در دنیا با استفاده از قدرت مالی و موقعیت خود، تیغ به مال و جان دیگران زدند؛ با احتکار، قیمت‌ها را بالا بردند و زندگی را بر مستضعفین سخت کردند. در واقع، آنان با ترفندهای اقتصادی خود، نیش و تیغ به پیکره جامعه وارد نمودند. در مقابل، در آخرت، آنچه می‌خورند عین همان عمل (تیغ زدن) خواهد بود که به صورت طعام دردناک ظاهر می‌شود.
۳. غذای دردناک: استناد قرآنی به «ضریع»
آیت‌الله جوادی آملی با استناد دقیق به آیه قرآن، ماهیت این غذا و محدودیت آن را مشخص می‌سازند.
آیه شریفه و معنای ضریع:
«لَیْسَ لَهُمْ طَعَامٌ إِلاّ مِن ضَرِیعٍ»
(جز از ضریع طعامی ندارند.)
معنای ضریع:
ضریع در لغت عرب به گیاهی خاردار و تلخ اطلاق می‌شود که حیوانات غالباً از خوردن آن اجتناب می‌کنند. این گیاه تیغ‌های تیز و سوزاننده‌ای دارد.
پیام این آیه:
این بدان معناست که در آخرت، این مفسدان اقتصادی هیچ غذای دیگری جز این خار بیابان نخواهند داشت. این غذا، صرفاً برای مجازات و دردآوری است، نه تغذیه. دلیل این انتخاب مجازاتی این است که آن‌ها در دنیا جز به دیگران «تیغ زدن» (ظلم اقتصادی) کاری نکردند؛ لذا مجازات آن‌ها نیز باید از جنس تیغ باشد. این غذا تداوم‌بخش رنجی است که خود مسبب آن بوده‌اند.
۴. تفاوت عذاب با تغذیه حیوانات بیابانی
یکی از نکات کلیدی و دقیق در سخنان مرجعیت، مقایسه این عذاب با زندگی حیوانات بیابانی است تا بر شدت و بی‌خاصیت بودن این عذاب تأکید شود.
سیری‌ناپذیری در برابر سیری معمولی:
آیت‌الله جوادی آملی اشاره می‌کنند که حتی حیوانات صحرا، مانند شتران حجاز که در مناطق خشک و کم‌علف زندگی می‌کنند و اغلب غذایشان از همان خار و تیغ‌های بیابانی است، با خوردن آن خارها تا حدی سیر می‌شوند و انرژی لازم برای ادامه‌ی حیات را به دست می‌آورند.
تمایز اساسی:
اما عذاب «ضریع» برای مفسدان اقتصادی، چنین خاصیتی ندارد. این تیغ آخرتی، با وجود خورده شدن مداوم، هرگز سیرکننده نیست.
نتیجه این تفاوت:
حیوان با غذایش (هرچند ناگوار) به بقای خود ادامه می‌دهد، اما طعام مفسدان، صرفاً برای عذاب مهیا شده است. آن‌ها همچنان در عذاب گرسنگی و درد ناشی از خوردن تیغ باقی می‌مانند، چرا که طمع آن‌ها در دنیا حد و مرزی نداشت و سیر نمی‌شد.
۵. سیر نشدن ابدی: نتیجه طمع سیری‌ناپذیر دنیوی
این بخش، هسته اصلی پیام اخلاقی آیت‌الله جوادی آملی را تشکیل می‌دهد؛ یعنی تناسب عذاب آخرت با ویژگی اصلی روح مفسد در دنیا، یعنی طمع بی‌حد.
آیه بیانگر خاصیت عذاب‌آور بودن غذا:
ایشان با استناد به آیه دیگری، ماهیت این غذای دردناک را تبیین می‌فرمایند:
«لاَ یُسْمِنُ وَلاَ یُغْنِی مِن جُوعٍ»
(نه فربه‌شان می‌کند و نه از گرسنگی نجاتشان می‌دهد.)
شرح و بسط مفهوم:
این عبارت قرآنی نشان می‌دهد که این غذا (ضریع)، مانند طعام‌های دنیوی نیست که پس از مصرف، بدن را تقویت کند یا برای مدتی نیازهای اولیه را برطرف سازد.
- “لا یُسْمِنُ”: یعنی باعث چاق شدن و تقویت جسم نمی‌شود. در این عذاب، هیچ‌گونه فایده تغذیه‌ای برای فرد وجود ندارد.
- “وَلاَ یُغْنِی مِن جُوعٍ”: یعنی سیر نمی‌کند و عطش گرسنگی را فرو نمی‌نشاند.
نتیجه‌گیری عذاب ابدی:
این خاصیت عدم سیرکنندگی، بازتاب مستقیم طمع بی‌حد و حصر آن‌ها در دنیا است. کسی که در دنیا به دنبال جمع‌آوری مال از طریق ظلم بود و هیچ‌گاه با مال به‌دست آمده از طریق باطل سیر نشد، در آخرت نیز باید طعم گرسنگی ابدی و درد جسمانی ناشی از خوردن تیغ را بچشد، بدون آنکه ذره‌ای از این عذاب تسکین یابد. این عذاب، تداوم وضعیتی است که خود مفسد در دنیا بر روح خود حاکم ساخت.
جمع‌بندی و هشداری جدی
نوشتار آیت‌الله جوادی آملی هشداری قاطع و بر اساس مبانی قرآنی به کلیه افرادی است که با سوءاستفاده از موقعیت اقتصادی، دست به احتکار، رانت‌خواری و گران‌فروشی می‌زنند.
پیام نهایی:
- خروج از مسیر انسانیت: فساد اقتصادی فرد را از مرتبه انسانیت به مرتبه‌ای پایین‌تر (حتی پست‌تر از حیوان) تنزل می‌دهد.
- عدالت مجازاتی: عذاب آخرت متناسب با ظلم دنیوی است؛ تیغ زدن در دنیا، موجب خوردن تیغ در آخرت می‌شود.
- عذاب بدون پایان: طمع سیری‌ناپذیر دنیوی، به گرسنگی و دردی تبدیل می‌شود که هرگز با خوردن آن عذاب، سیر نخواهند شد. این یک چرخه بسته عذاب است که نتیجه مستقیم انتخاب‌های غیراخلاقی و غیرعادلانه‌شان در هنگام حیات دنیوی است.
این آموزه‌ها نشان می‌دهند که اسلام، عدالت اقتصادی را نه صرفاً یک امر اجتماعی، بلکه یک مسئله اساسی اخلاقی و سعادت‌بخش در عالم باقی می‌داند.
همچنین بخوانید:نقش امید مهدوی در زندگی بشر
