در قرآن کریم، آیاتی وجود دارد که رسالت پیامبر اسلام(ص) و تعالیم قرآن را جهانی و جاودانه معرفی می‌کند، و در مقابل، آیاتی نیز دیده می‌شود که به ظاهر ناظر به قوم عرب و منطقه حجاز است. این دو دسته از آیات در نگاه نخست ممکن است متناقض به نظر آیند. اما با بررسی دقیق‌تر و توجه به سیر تاریخی رسالت پیامبر(ص)، روشن می‌شود که دعوت اسلامی از آغاز، جهانی و همگانی بوده، ولی تحقق و ابلاغ آن به صورت مرحله‌ای و تدریجی صورت گرفته است. این مقاله با استناد به آیات قرآن و تفاسیر معتبر، به‌ویژه تفسیر آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی، به تبیین این موضوع می‌پردازد.
مقدمه
یکی از پرسش‌های اساسی در مطالعات قرآنی و کلام اسلامی، نسبت میان جهانی بودن رسالت پیامبر(ص) و تدریجی بودن دعوت او است. در قرآن کریم گاه تعبیرهایی چون «لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَی وَ مَنْ حَوْلَهَا» (شوری/۷) دیده می‌شود که به ظاهر ناظر به محدوده‌ای خاص از دعوت است؛ در حالی که در آیاتی دیگر، همچون «وَ مَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ» (سبأ/۲۸) یا «لِیَکُونَ لِلْعَالَمِینَ نَذِیرًا» (فرقان/۱)، رسالت پیامبر(ص) جهانی معرفی می‌شود.
پرسش اصلی این است که چگونه می‌توان میان این دو دسته از آیات جمع کرد و از نسبت آنها با یکدیگر سخن گفت؟
۱. جاودانگی و جهان‌شمولی آموزه‌های قرآن
قرآن مجید به‌عنوان آخرین کتاب آسمانی، خود را هدایت برای همه جهانیان معرفی می‌کند. تعبیراتی چون «ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ» (ص/۸۷) و «إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرَى لِلْعَالَمِینَ» (انعام/۹۰) نشانگر این حقیقت است که هدف نهایی وحی، هدایت انسان در همه اعصار و مکان‌هاست.
همچنین در آیه ۲۸ سوره سبأ آمده است:
«وَ مَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِیرًا وَ نَذِیرًا»
یعنی پیامبر اسلام(ص) برای همه انسان‌ها مبعوث شد؛ نه برای قوم یا نژادی خاص.
مفسران شیعه و اهل سنت از این آیه نتیجه گرفته‌اند که رسالت پیامبر اسلام(ص) از نظر زمانی جاودانه و از نظر مکانی جهانی است.
۲. آیات ناظر به محدوده عرب و حجاز
در برخی آیات، از جمله آیه ۷ سوره شوری آمده است:
«وَ کَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ قُرْآنًا عَرَبِیًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَی وَ مَنْ حَوْلَهَا»
این تعبیر ظاهراً دلالت دارد بر اینکه مخاطب نخست قرآن مردم مکه و اطراف آن بوده‌اند. همین نکته موجب طرح این سؤال شده است که آیا قرآن و رسالت پیامبر(ص) در آغاز محدود به عرب بوده است؟
آیت‌الله مکارم شیرازی در پاسخ می‌فرمایند:
این آیه بیانگر مرحله‌ی نخست از مأموریت پیامبر(ص) است، نه محدودیت رسالت او. خداوند حکیم پیامبرش را به دعوت مرحله‌ای فرمان داده است تا پایه‌های ایمان ابتدا در جامعه‌ای کوچک مستحکم گردد و سپس به سطح جهانی گسترش یابد.
۳. مراحل سه‌گانه دعوت پیامبر(ص)
دعوت پیامبر اسلام(ص) بر اساس ترتیب آیات قرآن، در سه مرحله انجام شده است:
مرحله نخست: دعوت خویشاوندان نزدیک
طبق آیه «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ» (شعراء/۲۱۴)، پیامبر(ص) مأمور شد ابتدا خانواده و نزدیکان خود را به توحید دعوت کند.مرحله دوم: دعوت قوم عرب
در آیه «قُرْآنًا عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ» (فصلت/۳) مأموریت پیامبر(ص) گسترش یافت و مخاطبان او عموم عرب شدند تا پایه‌های اسلام در میان آنان استوار گردد.مرحله سوم: دعوت جهانی بشر
در آیه «وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هَذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ» (انعام/۱۹) رسالت پیامبر(ص) به سطح جهانی ارتقا یافت و همه کسانی که پیام قرآن به آنان می‌رسد، مشمول دعوت الهی شدند.
این سیر تاریخی و تربیتی، تناسب کامل با منطق تکامل اجتماعی دارد؛ چرا که هر دعوت جهانی باید نخست در محدوده‌ای محدود تثبیت شود و سپس به جهانیان عرضه گردد.
۴. تحلیل زبانی و فرهنگی نزول قرآن
نزول قرآن به زبان عربی، نه نشانه منطقه‌ای بودن آن، بلکه لازمه تحقق تدریجی رسالت جهانی است. آیت‌الله مکارم در این باره سه نکته مطرح می‌فرمایند:
زبان عربی از غنای لفظی و مفهومی بالایی برخوردار است و توان ترجمان دقیق معارف الهی را دارد.
پیامبر(ص) در میان عرب مبعوث شد تا در مرحله نخست مردمی را اصلاح کند که از نظر فرهنگی نیاز به تحول بنیادین داشتند.
هیچ زبانی در دنیا زبان جهانی نیست؛ بنابراین قرآن باید به زبانی نازل می‌شد که بتواند یک «هسته مرکزی» از مؤمنان را شکل دهد. پس از آن، ترجمه و تفسیر قرآن به سایر زبان‌ها، جهانی شدن پیام را ممکن می‌سازد.
بنابراین «عربی بودن قرآن» دلیل بر محدودیت مکانی رسالت نیست، بلکه جنبه‌ی تربیتی و تاریخی دارد.
۵. نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
از مجموعه آیات و شواهد قرآنی و تاریخی چنین برمی‌آید که:
تعالیم قرآن و رسالت پیامبر اسلام(ص) ذاتاً جهانی و جاودانه‌اند.
مراحل تبلیغ و ابلاغ وحی به‌طور طبیعی و به فرمان الهی تدریجی بوده است.
آیاتی که بر دعوت به «ام‌القری و من حولها» دلالت دارند، ناظر به مرحله نخست تبلیغ‌اند، نه محدودسازی قلمرو دین.
«من حولها» می‌تواند به تعبیر تفسیری، شامل همه جهانیان شود، زیرا مکه در قرآن «ام‌القری» و مرکز جهان معرفی شده است.
انتخاب زبان عربی برای نزول قرآن، اقدامی طبیعی برای آغاز دعوت جهانی از درون یک جامعه زبانی مشخص بوده است.
در نتیجه، هیچ گونه تناقضی میان آیات قرآن وجود ندارد. رسالت جهانی پیامبر(ص) حقیقتی از آغاز در ذات اسلام نهفته بود، ولی تحقق تاریخی آن، طبق حکمت الهی، به صورت مرحله‌ای انجام گرفت تا اسلام از درون جامعه‌ای کوچک، به دینی فراگیر و جهانی تبدیل شود.
منابع
۱. قرآن کریم، سوره فرقان، آیه ۱.
۲. همان، سوره سبأ، آیه ۲۸.
۳. همان، سوره شوری، آیه ۷.
۴. همان، سوره شعراء، آیه ۲۱۴.
۵. همان، سوره فصلت، آیه ۳.
۶. همان، سوره انعام، آیه ۱۹.
۷. مکارم شیرازی، ناصر. تفسیر نمونه، ج ۱۸، ج ۲۲ و ج ۲۴، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
۸. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی، بخش پرسش و پاسخ.
همچنین بخوانید:تحلیلی بر اندیشه استاد شهید مرتضی مطهری درباره مقام شهید
