مسجد بقیه‌الله، مشهور به مسجد پیر دولاب، یکی از قدیمی‌ترین بناهای مذهبی تهران است که قدمت آن به حدود هزار سال پیش می‌رسد. این مسجد نه تنها به لحاظ مذهبی و اجتماعی اهمیت داشته، بلکه از نظر تاریخی و فرهنگی نیز نشان‌دهنده جایگاه ویژه محله دولاب در طول تاریخ پایتخت است. مقاله حاضر با بهره‌گیری از منابع محلی، شواهد تاریخی و یافته‌های باستان‌شناسی به بررسی پیشینه، معماری و ارزش‌های فرهنگی این مسجد می‌پردازد.
مقدمه
مساجد از دیرباز، نه تنها مکان عبادت بلکه محور زندگی اجتماعی و فرهنگی جوامع اسلامی بوده‌اند. در تهران، مسجد بقیه‌الله یا مسجد پیر دولاب به عنوان نخستین مسجد پایتخت شناخته می‌شود و بررسی تاریخچه آن، نگاهی روشن به قدمت محله دولاب و فعالیت‌های مذهبی و اجتماعی در این منطقه ارائه می‌دهد.
پیشینه تاریخی
طبق روایت‌های محلی، قدمت مسجد بقیه‌الله به حدود هزار سال پیش می‌رسد. نوشته سر در مسجد تاریخ ۶۹۰ هجری قمری (۶۶۹ هجری شمسی) را به عنوان سال ساخت آن ثبت کرده است؛ بنابراین، این مسجد بیش از ۷۵۵ سال سابقه دارد. اسناد تاریخی و نظر کارشناسان میراث فرهنگی نشان می‌دهد که بنای اولیه مسجد به دوران ایلخانیان بازمی‌گردد.
یافته‌های باستان‌شناسی
مطابق گزارش‌ها، کارشناسان میراث فرهنگی در کاوش‌های خود در مسجد، اشیایی از قبیل مهر، تسبیح، سجاده، پیه‌سوز، سکه، شیشه‌های رنگی، سفال زرین‌فام و قطعات سفال‌های لعابدار فیروزه‌ای کشف کردند. سفال زرین‌فام معمولاً برای ظروف تجملاتی و پذیرایی از بزرگان استفاده می‌شد و وجود چنین اشیایی، نشان‌دهنده حضور افراد با اهمیت اجتماعی در مسجد است.
اهمیت اجتماعی و مذهبی
در دوره‌های گذشته، شیعیان در کنار هر مسجد، تکیه‌ای نیز می‌ساختند. بر اساس روایت محلی، تکیه‌چال محله دولاب پس از مسجد شکل گرفته است. علاوه بر این، حاج اسماعیل دولابی، از اهالی برجسته، سفارش مسجد را داده و خود معمولاً در آن معتکف می‌شده است.
تغییر نام و تحولات تاریخی
مسجد پیر دولاب در طول تاریخ، نام‌های مختلفی به خود گرفته است:
مسجد حصیری: به دلیل پوشاندن کف با حصیرهای قدیمی.
مسجد پیر دولاب
مسجد زیر بازارچه
مسجد جامع یا بقیه‌الله دولاب
این تغییر نام‌ها، بازتابی از تحولات اجتماعی و فرهنگی محله دولاب در طول قرن‌ها است.
نتیجه‌گیری
مسجد بقیه‌الله، با بیش از هفت قرن قدمت، نه تنها کهن‌ترین مسجد تهران محسوب می‌شود، بلکه سندی ارزشمند از تاریخ مذهبی، اجتماعی و فرهنگی محله دولاب است. یافته‌های باستان‌شناسی و شواهد تاریخی موجود، اهمیت این مسجد را در بازتاب زندگی و جایگاه اجتماعی اهالی منطقه نشان می‌دهد و مطالعه آن می‌تواند گامی مهم در شناخت تاریخ پایتخت و معماری مذهبی ایران باشد.
همچنین بخوانید:سلمان فارسی؛ الگویی کم‌نظیر در ایمان، جهاد و سبک زندگی اسلامی
