میثم تمّار از یاران خاص و باوفای امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام است که در منابع تاریخی و رجالی جایگاه ویژه‌ای دارد. او در سال ۶۰ هجری به شهادت رسید و نامش در کنار شهیدان راه حق و یاران امام حسین علیه‌السلام جاودانه شد. یکی از پرسش‌های تاریخی دربارۀ زندگی او به این نکته بازمی‌گردد که در منابعی همچون ارشاد شیخ مفید آمده است: میثم در سال شهادتش، حج گزارد و پس از بازگشت به کوفه در ۲۲ ذی‌الحجه همان سال به شهادت رسید. پرسش اصلی این است که چگونه ممکن است در مدت کوتاه ده روز پس از پایان حج (۱۲ ذی‌الحجه) هم به کوفه بازگشته، هم زندانی شده و هم به شهادت رسیده باشد؟
بیان مسئله
حج تمتع در ایام مشخصی از ماه ذی‌الحجه انجام می‌شود و مناسک آن در روز دوازدهم پایان می‌پذیرد. حال اگر میثم تمّار حج گزارد و سپس به کوفه بازگشت، زمان کافی برای این سلسله رویدادها وجود ندارد:
بازگشت از مکه به کوفه (که خود چندین روز زمان می‌برد)،
زندانی شدن،
ملاقات‌ها و گفت‌وگوها (مانند دیدار با مختار و مناظره با ابن‌زیاد)،
و سرانجام شهادت در ۲۲ ذی‌الحجه.
این تعارض زمانی، پژوهشگران تاریخ اسلام را با پرسشی جدی روبه‌رو کرده است.
بررسی منابع
۱. گزارش شیخ مفید:
در ارشاد آمده است:
«وَحَجَّ فِی السَّنَةِ الَّتِی قُتِلَ فِیهَا»؛ یعنی «در همان سالی که کشته شد، حج گزارد». سپس ادامه می‌دهد:
«وَکَانَ مَقْتَلُهُ قَبْلَ قُدُومِ الْحُسَیْنِ عَلَی الْعِرَاقَ بِعَشَرَةِ أَیَّامٍ».
از این گزارش برمی‌آید که شهادت میثم ده روز پیش از ورود امام حسین علیه‌السلام به عراق (ماه محرم) بوده است.
۲. گزارش رجال کشّی:
در رجال کشّی از فرزند میثم نقل شده است:
«خَرَجَ أَبِی إِلَی الْعُمْرَهِ»؛ یعنی «پدرم برای عمره خارج شد».
این تعبیر روشن می‌سازد که سفر میثم، عمرۀ مفرده بوده است، نه حج تمتع.
۳. تفاوت در کاربرد واژه‌ها:
در عرف برخی از راویان و مورخان، گاهی «حج» به معنای عام زیارت خانه خدا—even عمره—به کار می‌رفته است. ازاین‌رو احتمال قوی وجود دارد که شیخ مفید، بر اساس این عرف، تعبیر حج را به‌کار برده باشد.
تحلیل تاریخی
اگر بپذیریم که سفر میثم عمرۀ مفرده بوده است، تعارض زمانی برطرف می‌شود. زیرا عمره در هر زمان از سال قابل انجام است و میثم می‌توانسته در ماه‌های پیش از ذی‌الحجه به مکه برود و سپس در فرصت کافی به کوفه بازگردد. در این صورت، زندانی شدن، ملاقات‌ها و حوادث مربوط به شهادتش در ۲۲ ذی‌الحجه به‌طور طبیعی قابل تبیین است.
نتیجه‌گیری
آنچه در ظاهر موجب اشکال شده، ناشی از تعبیر «حج» در منابعی چون ارشاد است.
با مراجعه به گزارش رجال کشّی روشن می‌شود که سفر میثم در سال ۶۰ هجری برای انجام عمرۀ مفرده بوده است، نه حج.
بنابراین، شهادت میثم تمّار در ۲۲ ذی‌الحجه سال ۶۰ هجری با واقعیات تاریخی و سیر حوادث سازگار است و هیچ تعارضی باقی نمی‌ماند.
همچنین بخوانید:صراط مستقیم؛ راهی جز همراهی با خدا نیست
