در درهم آباد میخوانید ، مفهوم «تیه» در قرآن و «دیاسپورا» در عهد عتیق و سنت یهودی، دو تجربه بنیادین از سرگردانی و پراکندگی قوم بنی‌اسرائیل‌اند که هر دو در چارچوب الهیات عهد معنا می‌یابند. این مقاله به بررسی تطبیقی این دو مفهوم پرداخته و نشان می‌دهد که تیه در قرآن مجازاتی موقت و هشدارآمیز است، در حالی که دیاسپورا در سنت یهودی تجربه‌ای پیچیده‌تر، پایدارتر و هویت‌ساز محسوب می‌شود. در نهایت، هر دو جلوه‌ای از ویژه‌گرایی الهیاتی و بازتاب رابطه خاص خدا با قوم خاص‌اند.
مقدمه
پدیده‌های «سرگردانی»، «تبعید» و «پراکنده‌زیستی» از دیرباز موضوعی محوری در متون دینی یهودیت و اسلام بوده است. قوم بنی‌اسرائیل، به عنوان قومی عهددار با خداوند، بارها در تاریخ خود تجربه‌های تلخ طرد و پراکندگی را از سر گذرانده است. قرآن کریم با مفهوم «تیه» و عهد عتیق با مضمون «دیاسپورا»، دو روایت برجسته از این تجربه را ارائه می‌کنند. مطالعه تطبیقی این دو مفهوم، به فهم عمیق‌تری از الهیات عهد و جایگاه ویژه‌گرایی دینی در سنت‌های ابراهیمی کمک می‌کند.
۱. تیه در قرآن
واژه «تیه» تنها یک بار در قرآن، در آیه ۲۶ سوره مائده ذکر شده است:
«قَالَ فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً یَتِیهُونَ فِی الْأَرْضِ ۖ فَلَا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ».
این آیه به سرگردانی ۴۰ ساله بنی‌اسرائیل در بیابان سینا اشاره دارد. نافرمانی و ترس آنان از ورود به سرزمین موعود، سبب شد خداوند این مجازات را بر ایشان مقرر دارد. «تیه» در این معنا:
سرگردانی جسمی و روحی ناشی از شکستن عهد الهی است؛
مجازاتی موقت است که در طول ۴۰ سال پایان می‌یابد؛
کارکرد هشدار و تربیت دارد تا قوم بنی‌اسرائیل بار دیگر به عهد خود بازگردد.
بنابراین، تیه در قرآن بیش از آنکه یک وضعیت دائمی باشد، ابزاری الهی برای اصلاح و بازسازی معنوی قوم است.
۲. دیاسپورا در عهد عتیق و سنت یهودی
واژه «دیاسپورا» در متن عهد عتیق به‌طور مستقیم به کار نرفته، اما مضمون آن در بخش‌های مختلف، به‌ویژه در کتب انبیا، انعکاس یافته است. برای نمونه، در کتاب یسایا (۵۴:۶) پراکندگی قوم یهود با تصویر «زنی مطرود اما مورد رحمت خداوند» بیان می‌شود. همچنین در کتاب ارمیا (۲۹:۷)، تبعیدیان در بابل به دعا برای صلح و آبادانی دعوت می‌شوند؛ امری که پذیرش زندگی در تبعید و حفظ هویت قومی را نشان می‌دهد.
در سنت یهودی، دیاسپورا به یک تجربه تمدنی تبدیل شد. اندیشمندان یهودی هر یک تفسیری خاص از آن ارائه کرده‌اند:
فیلو اسکندرانی (۲۰ ق.م – ۵ م): دیاسپورا را فرصتی برای گسترش یکتاپرستی دانست.
لئو باک (۱۸۷۳–۱۹۵۶): آن را عرصه حفظ هویت و امید به بازگشت معرفی کرد.
امانوئل لویناس (۱۹۰۶–۱۹۹۵): دیاسپورا را موقعیت مسئولیت اخلاقی فراتر از قدرت سیاسی خواند.
آموص اوز (۱۹۳۹–۲۰۱۸): آن را تجربه‌ای از تبعید و بازآفرینی تاریخ از طریق روایت‌گری دانست.
بر این اساس، دیاسپورا نه صرفاً یک مجازات، بلکه تجربه‌ای هویت‌ساز، چندوجهی و دیرپاست که به شکل‌گیری اندیشه و فرهنگ یهودی کمک کرده است.
۳. مقایسه تطبیقی تیه و دیاسپورا
| ویژگی‌ها | تیه در قرآن | دیاسپورا در عهد عتیق و سنت یهودی |
|---|---|---|
| ماهیت | مجازات موقت و محدود به ۴۰ سال | پراکندگی طولانی‌مدت و تاریخی |
| کارکرد | هشدار و تربیت قوم برای بازگشت به عهد | ساخت هویت قومی و فرهنگی در تبعید |
| بنیاد الهیاتی | شکستن عهد و مجازات فوری | طرد با وعده بازگشت و استمرار عهد |
| بازتاب در سنت | کمتر به تجربه تمدنی بدل شد | به عنصر مرکزی هویت یهودی تبدیل شد |
نتیجه‌گیری
تیه و دیاسپورا هر دو جلوه‌هایی از رابطه ویژه خدا با قوم بنی‌اسرائیل‌اند. تیه در قرآن نماد مجازات موقت برای عهدشکنی است، در حالی که دیاسپورا در سنت یهودی تجربه‌ای تمدنی و هویت‌ساز تلقی می‌شود. هر دو در چارچوب الهیات عهد معنا می‌یابند و نشان می‌دهند که قوم خاص، همزمان مورد طرد و رحمت الهی قرار می‌گیرد. این ویژه‌گرایی الهیاتی، کلید فهم پویایی تجربه‌های تاریخی و دینی قوم یهود است؛ قومی که در دل سرگردانی و پراکندگی، هویت عهددار خود را حفظ کرده است.
همچنین بخوانید:نماز استغاثه به حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)
