در درهم آباد میخوانید ، نهج‌البلاغه، گردآوری شریف سید رضی از خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های امیرالمؤمنین علی(ع)، نه تنها یک متن اخلاقی و معنوی، بلکه منبعی اصیل در عرصه سیاست و مدیریت اجتماعی در اسلام به شمار می‌آید. نامه‌های آغازین این کتاب، که در پی ماجرای جنگ جمل صادر شده‌اند، نمونه‌های روشنی از حکمت سیاسی امام علی(ع) در مواجهه با بحران‌ها و فتنه‌ها هستند. مطالعه این نامه‌ها نشان می‌دهد که چگونه رهبر الهی با روشنگری، افشاگری، و بسیج اجتماعی، جامعه را در برابر فتنه‌ای بزرگ هدایت می‌کند.
زمینه تاریخی نامه‌ها
سه ماه پس از آغاز خلافت امام علی(ع)، گروهی متشکل از طلحه، زبیر و عایشه در بصره با سوءاستفاده از احساسات مردم، فتنه جمل را برپا کردند. آن‌ها امام را متهم به دست داشتن در قتل عثمان کردند و با شعارهای دروغین مردم را تحریک نمودند. در چنین شرایطی، امام علی(ع) که در مدینه حضور داشت، برای جلوگیری از گسترش فتنه و جلب نیروی انسانی، نخستین نامه خود را به مردم کوفه نوشت. این نامه را امام حسن(ع) و عمار یاسر به کوفه بردند. پس از پیروزی در جنگ جمل، امام نامه دیگری خطاب به کوفیان صادر کرد که نشان‌دهنده قدردانی از اطاعت و حمایت آنان بود.
نامه اول: روشنگری و دعوت به جهاد
محتوای نامه
امام علی(ع) در این نامه چند محور اساسی را مطرح می‌کنند:
روشنگری درباره قتل عثمان: ایشان تصریح می‌کنند که برخلاف تبلیغات فتنه‌گران، خود بیشترین نصیحت و کمترین عتاب را به عثمان داشتند؛ در حالی که طلحه و زبیر پیشگامان شورش علیه او بودند.
بیان حقیقت درباره بیعت: بیعت مردم با امام با اختیار و میل قلبی صورت گرفت، نه اجبار و اکراه.
دعوت به اقدام سریع: امام مردم کوفه را به سرعت‌بخشی در یاری رهبرشان و جهاد با شورشیان فرا می‌خوانند.
اهمیت سیاسی
این نامه نشان می‌دهد که نخستین اقدام امام در برابر فتنه، شفاف‌سازی و افشای دروغ‌هاست. فتنه‌گران همواره حقیقت را در لباس شبهه پنهان می‌کنند و امام با بیان روشن و صریح، حق را از باطل جدا می‌سازد. تأکید ایشان بر سرعت در اقدام نیز بیانگر درک عمیق از زمان و مکان در مدیریت بحران است.
نامه دوم: تقدیر و سپاس از اطاعت
محتوای نامه
پس از پیروزی در جنگ جمل، امام در نامه‌ای کوتاه به مردم کوفه فرمودند:
خداوند به شما پاداشی نیکو دهد.
شما دعوت شدید و بی‌درنگ اجابت کردید؛ شنیدید و اطاعت نمودید.
نکته کلیدی
مدح امام نسبت به کوفیان مشروط است. ایشان از آن‌ها به سبب اطاعت و همراهی در یک مقطع تاریخی خاص تقدیر می‌کنند، اما همین مردم در حوادث دیگر مانند کربلا به دلیل کوتاهی و سستی، مورد نکوهش و لعن قرار گرفتند. این واقعیت نشان می‌دهد که معیار در نگاه علوی، همواره عمل به حق و اطاعت از رهبری الهی است، نه وابستگی قومی یا منطقه‌ای.
درس‌های سیاسی و اجتماعی
از این دو نامه می‌توان اصولی مهم در حکمت سیاسی اسلام برداشت کرد:
روشنگری در فتنه‌ها: اولین وظیفه رهبر، روشن کردن حقیقت و افشای شبهه‌هاست.
اهمیت اقدام به‌موقع: جامعه باید به سرعت به ندای حق پاسخ دهد تا فتنه‌ها ریشه نگیرد.
تعریف و نکوهش مشروط: مدح و ذم افراد و گروه‌ها وابسته به رفتار آن‌ها در مسیر حق است، نه موقعیت اجتماعی یا پیشینه تاریخی.
مردم و رهبری: رابطه مردم و امام رابطه‌ای زنده و متقابل است؛ هر جا مردم در مسیر حق باشند مورد ستایش قرار می‌گیرند و هرجا کوتاهی کنند سزاوار سرزنش می‌شوند.
جایگاه در اندیشه سیاسی معاصر
نهج‌البلاغه در تاریخ معاصر نیز الهام‌بخش اندیشمندان و مصلحان اسلامی بوده است. میرزای نایینی در کتاب تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله، با بهره‌گیری از آموزه‌های قرآن و نهج‌البلاغه، نظام مشروطه را در چارچوب عدالت اسلامی توجیه کرد. همچنین امام خمینی، شهید مطهری، آیت‌الله طالقانی و دیگر متفکران نهضت اسلامی ایران بارها بر ضرورت بازخوانی نهج‌البلاغه در فهم سیاست اسلامی تأکید کرده‌اند.
نتیجه‌گیری
دو نامه آغازین نهج‌البلاغه نشان می‌دهد که امام علی(ع) چگونه در اوج بحران سیاسی و اجتماعی، با روشنگری، افشای دروغ، دعوت به اقدام سریع، و قدردانی از اطاعت به‌موقع، جامعه را هدایت کرد. این دو نامه نه تنها اسناد تاریخی، بلکه منشورهای حکمت سیاسی در اسلام هستند. درس بزرگ آن‌ها برای امروز این است که اگر جامعه‌ای در برابر شبهه‌ها سکوت کند و در برابر ندای حق تعلل ورزد، زمینه فتنه فراهم می‌شود؛ و اگر با بصیرت و اطاعت به میدان بیاید، مستحق مدح و پاداش الهی خواهد شد.
همچنین بخوانید:عقلانیت رضوی؛ راهبردی برای دینداری امروز
