مساجد در فرهنگ و تمدن ایرانی ـ اسلامی همواره جایگاهی فراتر از یک بنای مذهبی داشته‌اند. این فضاها نه تنها محلی برای عبادت، بلکه کانونی برای تعاملات اجتماعی، علمی و فرهنگی مردم هر دوره به شمار می‌آمده‌اند. در این میان، مسجد سیدالشهداء خوی به عنوان یکی از برجسته‌ترین آثار دوره قاجار، نمونه‌ای ارزشمند از پیوند میان معماری اصیل ایرانی، هنر آجرکاری و هویت اجتماعی مردم منطقه است.
جایگاه تاریخی
این مسجد باشکوه که در میدان مرکزی خوی و ابتدای خیابان مطهری قرار دارد، از بناهای شاخص دوران قاجار است. بنای اولیه آن توسط احمدخان دنبلی پایه‌گذاری شد و سپس با همت حسین‌خان دنبلی ادامه یافت. هرچند طرح اولیه شامل دو مدرسه نیز بود، اما با انقراض خاندان دنبلی این بخش ناتمام ماند. سال‌ها بعد، در ۱۳۱۷ هجری قمری، بازسازی و تکمیل مسجد با تلاش حاجی میرزا یحیی، امام جمعه وقت خوی، و همراهی مردم و خیرین محلی صورت گرفت. اهمیت این بنا چنان است که در تاریخ ۱۶ آذر ۱۳۷۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
ویژگی‌های معماری
معماری مسجد سیدالشهداء نمونه‌ای درخشان از اصالت ایرانی در دوره قاجار است. بنای مستطیلی آن تا ارتفاع شصت سانتی‌متر با سنگ و از آن به بالا با آجر ساخته شده است. شبستان یک‌طبقه مسجد دارای ستون‌های سنگی منظم و تراشیده‌ای است که شکوه خاصی به فضا می‌بخشند.
تزئینات آجری داخلی با نقش‌هایی چون لوزی، دایره و ستاره، هماهنگی چشم‌نوازی را در سقف‌ها، گنبدها و گوشواره‌ها ایجاد کرده است. مسجد دارای ۱۵ گنبد زیبا است که بر روی ۸ ستون سنگی حجاری‌شده استوار شده‌اند و جلوه‌ای باشکوه به فضای داخلی می‌دهند.
دو در ورودی از سمت شرق و غرب، صحن وسیع و شبستان آرام، فضایی معنوی برای نمازگزاران فراهم کرده است. ورودی اصلی مسجد از سمت خیابان انقلاب قرار دارد و حدود ۶۰ سانتی‌متر پایین‌تر از سطح خیابان واقع شده است.
هنر و تزئینات
مصالح اصلی بنا شامل سنگ، خشت، ملات آهک و گچ است و در کنار آن، آجرکاری‌های ظریف جلوه‌ای هنری و استحکام ویژه به مسجد بخشیده است. شباهت این تزئینات به آجرکاری مسجد ملا حسن‌خان ـ که روبه‌روی مسجد سیدالشهداء قرار دارد ـ نشان می‌دهد که احتمالاً هر دو بنا حاصل کار یک معمار بوده‌اند.
کتیبه‌های تاریخی مسجد نیز اسناد ارزشمندی از گذشته هستند. یکی از این کتیبه‌ها که به ۱۳۲۶ هجری قمری بازمی‌گردد، نشان‌دهنده تلاش‌های مردم و امام جمعه وقت خوی در احیای این بنای تاریخی است.
جایگاه فرهنگی و اجتماعی
مسجد سیدالشهداء در گذشته به نام مسجد جامع نیز شناخته می‌شد و همواره محل اجتماع مردم شهر بوده است. این بنا نه تنها یک مرکز عبادی، بلکه نمادی از هویت تاریخی و فرهنگی خوی به شمار می‌رود. امروز نیز همچنان به عنوان یکی از شاخص‌ترین بناهای مذهبی شهر، میزبان نمازگزاران، گردشگران و علاقه‌مندان به معماری ایرانی است.
همچنین بخوانید:صلوات بر پیامبر اسلام (ص) در فرهنگ عامه ایرانیان؛ از ذکر مذهبی تا سرمایه اجتماعی
جمع‌بندی
مسجد سیدالشهداء خوی را می‌توان یکی از گوهرهای معماری قاجاری در شمال‌غرب ایران دانست؛ بنایی که در طول بیش از ۱۵۰ سال، همواره نقش مهمی در زندگی دینی و اجتماعی مردم ایفا کرده است. این مسجد با گنبدهای زیبا، ستون‌های سنگی تراش‌خورده، آجرکاری‌های هنرمندانه و کتیبه‌های تاریخی خود، روایتگر بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران است و اهمیت آن در پاسداشت میراث معماری اسلامی ـ ایرانی بر هیچ‌کس پوشیده نیست. حفاظت و معرفی چنین بناهایی، وظیفه‌ای فرهنگی برای انتقال این گنجینه‌ها به نسل‌های آینده است.
