تاریخ اسلام مملو از آموزه‌هایی است که چراغ راه امت اسلامی در مسیر عدالت، اخلاق و پیشرفت قرار می‌گیرد. در میان این آموزه‌ها، سخنان پایانی پیامبر اکرم (ص) از جایگاهی ویژه برخوردار است. امام صادق (ع) نقل می‌کند که رسول خدا (ص) اندکی پیش از رحلت، در حالی که از نظر جسمی در سلامت به سر می‌بردند، به دستور الهی مردم را در مسجد گرد آوردند و در آخرین خطبه خود مهم‌ترین توصیه‌ها را به والی مسلمانان پس از خود فرمودند.
این سخنرانی که در منابع معتبر شیعه همچون کتاب کافی ثبت شده، سندی گویا بر دغدغه‌های اجتماعی و سیاسی پیامبر (ص) است. در ادامه به تحلیل محورها و پیام‌های اصلی این خطبه می‌پردازیم.
توصیه‌های پیامبر (ص) به والی مسلمانان
۱. احترام به بزرگان جامعه
حرمت‌گذاری به پیشکسوتان و سالخوردگان، نشانه‌ی پاسداشت تجربه و ارزش‌های گذشته است. جامعه‌ای که بزرگانش بی‌اعتبار شوند، هویت و ریشه‌های فرهنگی خود را از دست خواهد داد.
۲. مهربانی با ناتوانان و محرومان
اسلام بر عدالت اجتماعی و حمایت از طبقات ضعیف تأکید دارد. پیامبر (ص) هشدار دادند که بی‌توجهی به این قشر، فاصله‌های طبقاتی را عمیق کرده و جامعه را به سمت ظلم و تباهی سوق می‌دهد.
۳. تکریم عالمان و فرهیختگان
دانش و معرفت رکن پیشرفت امت اسلامی است. بی‌اعتنایی به عالمان، به معنای بستن راه رشد فکری و معنوی جامعه خواهد بود.
۴. پرهیز از اقدامات زیان‌بار به جامعه
والی نباید تصمیماتی بگیرد که عزت امت اسلامی را خدشه‌دار کند. هزینه‌های نابجا یا سیاست‌های نادرست می‌تواند جامعه را خوار و وابسته سازد.
جلوگیری از فقر و محرومیت
پیامبر (ص) فقر را تهدیدی برای ایمان دانستند. وقتی مردم به تنگدستی کشانده شوند، احتمال خروج آنان از دین و بی‌اعتقادی افزایش می‌یابد. بنابراین، عدالت اقتصادی و مبارزه با فقر وظیفه‌ای الهی برای والی است.
۶. گشودگی در برابر مردم
درِ بسته‌ی والی بر روی مردم، نشانه‌ی استبداد و فاصله‌گیری از جامعه است. این وضعیت به قدرتمندان فرصت می‌دهد که ضعیفان را بلعیده و عدالت اجتماعی از میان برود.
۷. پرهیز از جنگ‌های فرسایشی
جنگ و لشکرکشی اگر بی‌حکمت و بی‌ضرورت باشد، امت را تحلیل برده و نسل‌های آینده را نابود می‌سازد. پیامبر (ص) خواستند که والی مسلمانان از تصمیماتی که بقای امت را به خطر اندازد، دوری کند.
پیام‌های اخلاقی و سیاسی خطبه
این خطبه، سندی تاریخی از نگاه پیامبر (ص) به حکومت به‌مثابه خدمت است نه سلطه.
جامعه اسلامی زمانی پایدار و سعادتمند می‌شود که رحم، عدالت و عقلانیت سه رکن اصلی سیاست باشند.
خطرهای بزرگ یک جامعه عبارت‌اند از: بی‌احترامی به ارزش‌ها، ظلم به محرومان، فقر اقتصادی، انحصار قدرت و جنگ‌های نابخردانه.
آخرین کلمات پیامبر (ص) بیانگر این بود که ایشان همواره خیرخواه امت بودند و رسالت خویش را به اتمام رساندند: «قد بلّغت و نصحت فاشهدوا».
نتیجه‌گیری
این خطبه کوتاه اما پرمغز، منشوری جاودانه برای حکمرانان اسلامی است. پیامبر (ص) در واپسین لحظات عمر شریفشان بیش از هر چیز به عدالت اجتماعی، حمایت از محرومان و جلوگیری از انحراف سیاسی و اقتصادی توجه داشتند. اگر امروز حاکمان و نخبگان جامعه اسلامی این اصول را چراغ راه خویش قرار دهند، امت اسلام از بسیاری بحران‌ها و چالش‌ها رهایی خواهد یافت.
همچنین بخوانید:تیرباران تابوت امام حسن مجتبی(ع) در منابع تاریخی
