آستانی فراتر از زیارتگاه
در درهم آباد میخوانید ، آستان مقدس امام رضا(ع) از دیرباز نه‌تنها جایگاه زیارت و معنویت، بلکه مأمن و پناهگاهی برای بیماران، نیازمندان و درماندگان بوده است. موقوفات درمانی گسترده این آستان، که قدمتی چندصد ساله دارند، گواهی روشن بر روح بلند واقفانی است که سلامت زائران و مجاوران را بخشی از خدمت به ساحت مقدس رضوی می‌دانستند.
از جذامی‌خانه‌های دوره‌های گذشته گرفته تا بیمارستان‌های پیشرفته امروزی، همه و همه نشان‌دهنده استمرار این خدمت‌رسانی در طول تاریخ است؛ خدماتی که به همت درآمدهای حاصل از موقوفات صورت گرفته و اولین سند ثبت‌شده آن به دوران صفویه بازمی‌گردد.
دارالشفا؛ از ایمان تا درمان
در گذشته، وقتی زائر یا مجاور بیماری پای به دارالشفا می‌گذاشت، گویا روح و جسمش در حریم امن رضوی آرام می‌گرفت. نگاه حضرت رضا(ع) جان تازه‌ای به او می‌بخشید و خدمات درمانی این مرکز، جسم رنجورش را التیام می‌داد. این دارالشفا با کمک واقفان نیک‌اندیش اداره می‌شد و دست‌گیر زائران در روزهای مشقت و بیماری بود.
واقفان بزرگ، دل‌هایی در خدمت شفا
بزرگانی همچون علیشاه افشار، محمد ناصرخان قاجار، امیرحسین‌خان شجاع‌الدوله، حسین‌خان وکیل‌الدوله، شمس‌الدین محمد، خسرو مسعود تربتی، حسنعلی لطفی و محمدحسن صالح‌علیشاه از جمله واقفانی هستند که بخشی از اموال خود را برای تهیه دارو، پوشاک و درمان زائران مریض اختصاص دادند. نیت مشترک همه آن‌ها، خدمت به بیماران در سایه‌سار کرامت حضرت رضا(ع) بود.
روند تاریخی وقف‌های درمانی در آستان قدس
بر اساس اسناد موجود:
دوران صفویه: از مجموع ۵۳ موقوفه ثبت‌شده، ۵ مورد به حوزه درمان اختصاص داشت.
دوره افشاریه: زمین‌هایی همچون موقوفات علیشاه افشار وقف سلامت شد.
دوره قاجار: از ۱۹۳ موقوفه، ۱۰ مورد به درمان بیماران تعلق داشت.
دوره پهلوی: ۱۳ مورد از ۴۱ وقف ثبت‌شده، به حوزه سلامت تعلق گرفت.
پس از انقلاب: از ۱۲۰ موقوفه ثبت‌شده تا سال ۱۳۸۳، ۳۵ مورد به درمان اختصاص یافت.
این روند، نشان از توجه مستمر به سلامت جامعه در بستر باور دینی دارد.
از دارالشفا تا بیمارستان فوق تخصصی رضوی
با پیشرفت علم پزشکی، موقوفات درمانی نیز متناسب با نیازهای روز توسعه یافتند. ساخت مراکز درمانی مدرن مانند بیمارستان فوق تخصصی رضوی از ثمرات همین تحول است. این مراکز:
خدمات درمانی رایگان یا نیمه‌رایگان ارائه می‌دهند،
هزینه درمان بیماران نیازمند را تأمین می‌کنند،
و در تربیت نیروهای متخصص سلامت نقش‌آفرینند.
جذامی‌خانه؛ روایتی از شفقت دینی
در گذشته، بیماران جذامی به دلیل طرد اجتماعی، در انزوا و شرایط دشوار زندگی می‌کردند. مشهد، به برکت حضور حضرت رضا(ع)، پناهگاه این بیماران شد. در دوره قاجار، به ابتکار میرزا عبدالوهاب‌خان آصف‌الدوله شیرازی، تولیت وقت آستان، تمامی جذامی‌ها از سطح شهر جمع‌آوری و به قلعه‌ای در مزرعه «محراب‌خان» در شرق مشهد منتقل شدند.
در این مکان:
خوراک، پوشاک و درمان بیماران تأمین می‌شد،
کارگاه‌های قالیبافی و گلیم‌بافی برای اشتغال آنان تأسیس شد،
و بیمارستان ویژه جذامیان شکل گرفت.
این خدمات، عمدتاً از محل موقوفاتی تأمین می‌شد که برای این بیماران اختصاص یافته بود. برای نمونه، حاجی میرزا عبدالکریم حکیم رادکانی یک‌سوم از اراضی مزرعه فزک را وقف درمان بیماران فقیر و جذامی کرد.
جمع‌بندی: وقف، پلی میان ایمان و انسانیت
موقوفات درمانی آستان قدس رضوی، میراثی گرانبها از ایمان، شفقت و مسئولیت اجتماعی است. این موقوفات نه‌تنها خدمتی پزشکی‌اند، بلکه پیامی روشن از پیوند ایمان و انسان‌دوستی در فرهنگ ایرانی اسلامی به شمار می‌روند. امروز، با گسترش بیمارستان‌ها و مراکز علمی درمانی در سایه این موقوفات، می‌توان گفت که حرم امام رضا(ع)، همچنان مَأمن دردهای جسمی و روحی انسان‌هاست.
همچنین بخوانید:آیا اموات به دیدار بازماندگان خود می‌آیند؟
