در درهم آباد میخوانید ، رشد اخلاقی انسان از اهداف اصلی ادیان الهی است. پیامبر اسلام(ص) بر تکمیل فضایل اخلاقی تأکید کرده و قرآن پالایش درون و تزکیه نفس را از اهداف اصلی پیامبران می‌داند.
پاسخ به سؤالِ یک پرسشگر از مرکز پاسخگوئی به سوالات دینی ارائه شده است:
پرسش:
کارکردهای دین در حوزه اخلاق چیست؟
پاسخ:
رشد و پیشرفت اخلاقی انسان از اهداف اصلی ادیان الهی، به‌ویژه اسلام، است. پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله هدف اصلی رسالت خود را تکمیل فضایل اخلاقی معرفی کرده است (۱) و قرآن کریم بر پالایش درون و تزکیه نفس تأکید فراوان دارد و حتی گاه آن را مقدم بر تعلیم می‌داند. (۲) از این نظر، تبیین نقش و کارکردهای دین وحیانی در رشد و تکامل اخلاقی مفید و ضروری است. (۳)
در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
• تصحیح انگیزه و نیت
نیت، باطن و حقیقت عمل است (۵) و به عمل، ارزش اخلاقی می‌دهد. (۴) از این نظر، صِرف خوب بودنِ ظاهر عمل کافی نیست؛ انگیزه فاعل نیز باید درست باشد تا عمل ارزشمند شود. این انگیزه باید معطوف به کسب رضایت خدا باشد؛ (۶) چراکه راه کسب رضایت او، همان راه سعادت و خوشبختی است. انگیزه‌های دیگر مانند پیروی از هوس‌ها یا دنیاطلبی، (۷) هیچ سودی برای زندگی ابدی انسان ندارند.
• شناساندنِ موانع تکامل اخلاقی
دین وحیانی موانع تکامل اخلاقی را به دودسته کلی تقسیم می‌کند:
– موانع شناختی که باعث ضعف یا انحراف فکری می‌شوند؛ مانند اعتنای بیش‌ازحد به محسوسات، (۸) تقلید نکوهیده و بدون پشتوانه عقلی (۹) و پیروی از ظن و وهم. (۱۰)
– موانع گرایشی و تمایلات نادرست که بُعد حیوانی را تقویت و بُعد انسانی را تضعیف می‌کند؛ مانند استکبار و خودپسندی، (۱۱) دنیاگرایی و ثروت گرایی، (۱۲) دستیابی به مقام و موقعیت اجتماعی. (۱۳)
شناخت موانع و کنار نهادن آن‌ها، نقش بسزایی در رشد اخلاقی انسان دارد. از این نظر نیز دین بر رشد اخلاقی مؤثر است.
• تأثیر عمل اختیاری انسان
قرآن و روایات، رابطه‌ای تکوینی بین اعمال اختیاری انسان و سعادت یا شقاوت او را بیان می‌کنند. از این نظر، سعادت و شقاوت، نتیجه مستقیم خودِ عمل است، نه پاداش یا مجازات جداگانه الهی. (۱۴) توجه به این حقیقت نیز در اخلاقی زیستن مؤثر است.
• گزینش لذت بهتر و پایدارتر
وحی، انسان را به گزینش لذت‌های برتر و پایدارتر فرامی‌خواند. لذت‌های مادی، زودگذر و اغلب همراه با رنجند، اما لذت‌های معنوی و خوشی‌های اخروی، پایدار و ابدی هستند. (۱۵) بنابراین، بسنده کردن به لذت‌های دنیوی، مایه خسران و حسرت است. (۱۶)
• حس مهربانی و مسئولیتپذیری
دین خدا را با صفاتی مانند مهربانی و عدالت معرفی می‌کند و انسان را به الگوبرداری از این صفات تشویق می‌نماید که نتیجه آن، مهرورزی بیشتر و عادلانه زیستن است. همچنین، اعتقاد به نظارت همیشگی خدا، حس مسئولیت درونی را تقویت می‌کند که نتیجه آن، پایبندی بیشتر به اصول اخلاقی به خاطر کسب رضایت خدا است.
• نظام کیفر و پاداش اخروی
اعتقاد به زندگی پس از مرگ، ضمانت اجرایی اخلاق است. باور به تأثیر مستقیم اعمال انسان در سرنوشت اخروی، انگیزه‌ای نیرومند برای رفتار اخلاقی ایجاد می‌کند. پاداش نیکوکاران و کیفر بدکاران در جهان آخرت، همواره در تعالیم وحیانی تأکید شده است. (۱۷)
• الگوسازی برای اخلاقی زیستن
برای اخلاقی شدن انسان و جامعه، شناخت خوبی‌ها و بدی‌ها کافی نیست؛ بلکه به الگوهای عملی نیز نیاز است. وجود این الگوها، مانند پیامبران و اولیای الهی در قرآن، انگیزه زیستن اخلاقی را تقویت کرده و توهم «دستیابی به فضایل غیرممکن است» را از بین می‌برد. این الگوها به انسان در تحمل سختی‌های مسیر صحیح یاری می‌رسانند. (۱۸)
نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت روشن می‌شود که دین و اخلاق اگرچه از جهاتی از هم متمایزند، اما دین از طریق ترسیم اصول عقیدتی مثل اعتقاد به خدا و جهان پس از مرگ، اهمیت نیت و انگیزه در رفتارهای اخلاقی، الگوسازی و … نقش به‌سزایی در رشد اخلاقی انسان در دو ساحت فردی و جمعی دارد.
پی‌نوشت‌ها:
۱- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۴۰۳ ق، ج ۱۶، ص ۲۱۰.
۲- سوره آل‌عمران، آیه ۱۶۴: «… وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ.»
۳- نجارزادگان، فتح‌الله، رهیافتی بر اخلاق و تربیت اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۶ ش، ص ۲۰.
۴- طوسی، محمدحسن، تهذیب الاحکام، تحقیق حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ ق، ج ۴، ص ۱۸۶.
۵- سوره بقره، آیه ۲۸۴: «… وَإِنْ تُبْدُوا مَا فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ.»
۶- همان، آیه ۲۷۲: «… وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ.»
۷- سوره قصص، آیه ۸۳: «تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَهُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا… .»
۸- سوره فرقان، آیه ۲۱: «وَقَالَ الَّذِینَ لَا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْمَلَائِکَهُ أَوْ نَرَی رَبَّنَا… .»
۹- سوره بقره، آیه ۱۷۰: «…قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَیْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ کَانَ آبَاؤُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ شَیْئًا وَلَا یَهْتَدُونَ.»
۱۰- سوره یونس، آیه ۳۶: «وَمَا یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لَا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئًا… .»
۱۱- سوره قصص، آیه ۸۳: «تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَهُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ.»
۱۲- سوره یونس، آیه ۷: «… وَرَضُوا بِالْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَاطْمَأَنُّوا بِهَا.»
۱۳- سوره منافقون، آیه ۸: «یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَی الْمَدِینَهِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ… .»
۱۴- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ ق، ج ۶، ص ۳۷۶-۳۷۷.
۱۵- سوره اعلی، آیه ۱۷: «وَالْآخِرَهُ خَیْرٌ وَأَبْقَی.»
۱۶- سوره یونس، آیات ۷-۹: «إِنَّ الَّذِینَ لَا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا وَرَضُوا … .»
۱۷- سوره زلزال، آیات ۷-۸: «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ خَیْرًا یَرَهُ… .»
۱۸- سوره احزاب، آیه ۲۱: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ…»
همچنین بخوانید:تأثیر موسیقی بر اخلاق انسانی براساس روایات
