با شعر آزاد آشنا شوید؛ نگاهی به سبک، قالب و نگرش آن
شعر فارسی از دیرباز تاکنون مسیرهای گوناگونی را طی کرده و دگرگونی‌های بسیاری به خود دیده است. یکی از بزرگ‌ترین و اثرگذارترین این تحولات، پیدایش شعر آزاد یا همان شعر نیمایی بود. این قالب شعری، که توسط نیما یوشیج در اوایل قرن ۱۴ هجری خورشیدی بنیان‌گذاری شد، انقلابی در ساختار، محتوا و زبان شعر فارسی به شمار می‌رود. شعر آزاد، در واقع، تلاش برای رهایی از قید و بندهای سخت‌گیرانه‌ی شعر کلاسیک فارسی و نزدیک‌کردن شعر به زندگی واقعی، زبان گفتار و دغدغه‌های انسانی بود.
تعریف شعر آزاد
شعر آزاد شعری است که همچنان دارای وزن عروضی است، اما ساختار آن آزادتر از قالب‌های سنتی مانند غزل، قصیده یا مثنوی می‌باشد. در این قالب، شاعر خود را مقید به داشتن مصراع‌هایی با تعداد هجاهای برابر نمی‌داند و می‌تواند پاره‌های شعری را بر اساس نیاز معنایی کوتاه یا بلند بسراید. همچنین، قافیه‌پردازی اجباری نیست و تنها در صورت لزوم برای غنای موسیقایی یا تأکید معنایی به کار می‌رود.
تاریخچه و پیدایش
شعر آزاد در دهه‌های نخست قرن ۱۴ هجری خورشیدی و تحت تأثیر ادبیات معاصر غرب، به ویژه فرانسه، پا به عرصه نهاد. پیش‌زمینه‌های آن در آثار شاعرانی چون علی‌اکبر دهخدا، ملک‌الشعرا بهار و ابوالقاسم لاهوتی دیده می‌شود، اما شکل واقعی و مستقل آن با انتشار اشعار نیما یوشیج در مجله “موسیقی” در سال ۱۳۱۸ تحقق یافت. نیما، با شعری به نام “افسانه” سبک سنتی شعر فارسی را شکست و با ایجاد شعر نیمایی، بنیان شعر آزاد را گذاشت.
تفاوت شعر آزاد با شعر سپید
ساختار شعر آزاد
شعر آزاد ساختار ویژه‌ای دارد که آن را از قالب‌های سنتی متمایز می‌سازد:
وزن
شعر آزاد معمولاً از یکی از بحور عروضی سنتی پیروی می‌کند، اما با انعطاف کامل در طول پاره‌ها (مصراع‌ها).
برخلاف شعر سنتی، پاره‌ها می‌توانند تعداد هجاهای نابرابر داشته باشند.
قافیه
قافیه در شعر آزاد نقش «اجباری» ندارد، بلکه اگر شاعر احساس نیاز کند، آن را به کار می‌گیرد.
نیما قافیه را «زنگ مطلب» می‌نامید.
بندهای شعری
به جای ابیات، شعر آزاد از بندهایی تشکیل شده که گاه از طریق معنا یا قافیه به یکدیگر پیوند می‌خورند.
عناصر هنری و زیبایی‌شناسی
نوع نگرش
نگاه شعر آزاد به جهان جزئی‌نگر، انسانی و فلسفی است.
برخلاف اشعار ذهنی و انتزاعی کلاسیک، شعر آزاد به تجربه واقعی انسان، طبیعت، اجتماع و رنج انسان معاصر می‌پردازد.
زبان نمادین
یکی از ویژگی‌های بارز شعر نیمایی، استفاده از نمادها است.
نیما و دیگر شاعران نوگرا از زبان سمبلیک برای بیان مفاهیم عمیق بهره گرفتند.
صدا و آوا
بهره‌گیری از صداهای طبیعی مانند پرندگان، باد، ساعت، آب و … در ساخت موسیقی درونی شعر بسیار رایج است.
استفاده از صور خیال مانند استعاره، تشبیه و جان‌بخشی (تشخیص) جایگاه ویژه‌ای دارد.
ساخت واژه و ترکیب نو
شعر آزاد محل تولد واژه‌های تازه‌ای است که برای بیان عواطف نو خلق شده‌اند.
واژه‌هایی چون خنده‌ناک، دوزخ‌آرا، نازک‌آرا از اختراعات نیما هستند.
محتوای شعر آزاد
مسائل اجتماعی و سیاسی
شعر نیمایی در دوران خفقان و تحولات سیاسی تولد یافت و صدای مردم شد.
شاعران این سبک با دیدی انتقادی به فقر، تبعیض، استبداد و رنج انسان می‌نگرند.
طبیعت‌گرایی
طبیعت در شعر آزاد نقش محوری دارد.
عناصر طبیعی نه‌تنها زمینه‌ساز تصاویر شعری‌اند، بلکه گاه خود به نمادهایی برای مفاهیم انسانی و فلسفی تبدیل می‌شوند.
تجربیات فردی و احساسی
شاعر در شعر آزاد خودش حضور دارد و با بیان تجربیات شخصی، شعر را به آینه درونیات تبدیل می‌کند.
تفاوت شعر آزاد با شعر سپید و کلاسیک
| ویژگی‌ها | شعر کلاسیک | شعر آزاد (نیمایی) | شعر سپید |
|---|---|---|---|
| وزن | دارد و ثابت است | دارد اما انعطاف‌پذیر است | ندارد (گاهی موسیقی درونی دارد) |
| قافیه | الزامی و مرتب | دلخواه و هدفمند | معمولاً وجود ندارد |
| زبان | سنتی، فخیم | طبیعی، سمبلیک | ساده، گفتاری |
| ساختار | بیت‌محور | بندمحور | کاملاً آزاد |
| محتوا | غالباً غنایی و سنتی | اجتماعی، انسانی، طبیعت‌گرا | فلسفی، شخصی، انسانی |
شاعران برجسته شعر آزاد
نیما یوشیج – بنیان‌گذار شعر نو
مهدی اخوان ثالث – روایت‌گر دردهای اجتماعی
سهراب سپهری – طبیعت‌گرا و عرفانی
فروغ فرخزاد – احساسی، زنانه، جسور
احمد شاملو – بنیان‌گذار شعر سپید، آغاز با نیمایی
نادر نادرپور، محمدرضا شفیعی کدکنی، فریدون مشیری، هوشنگ ابتهاج و…
نیما یوشیج و شعر آزاد
نمونه هایی از شعر آزاد
شعر آزاد (سهراب سپهری)
قایقی خواهم ساخت
خواهم انداخت بـه آب
دور خواهم شد از این خاک غریب
کـه در آن هیچ کسی نیست کـه در بیشه عشق
قهرمانان را بیدار کند.
قایق از تور تهی
و دل از آروزی مروارید،
