روش تدریس فرهنگ و هنر پایه اول(هفتم)

زبان فارسی شده ودر اوستا به شکل هونر آمده که از صفات اهورامزدا به معنای خوب و نیک است.
در فارسی میانه یا پَهلَوی و پس از آن در دورهٔ اسلامی، به صورت هنر و به معنای انسان کامل و فرزانه و
هم به معنای کمال و فضیلت آمده است. در «لغت نامهٔ دهخدا » هنر به معنای علم، معرفت، دانش، فضل،
فضیلت، کمال، کیاست، فراست و زیرکی است )شری فزاده، ۱۳۷۸ (.
در دایرة المعارف هنر به فعالی تهایی چون نقاشی، طراحی، گرافیک، پیکر هسازی، معماری،
موسیقی، شعر، تئاتر و سینما هنر می گویند.
بنابراین، هنر دو بعد دارد: یک بعد آن بر فرزانگی، فرهیختگی و کمال دلالت دارد و بعد
دیگر آن توانایی بیان احساسات، عواطف، تخیلات و تفکرات در قالب یکی از رشته های هنری است.
آمیزه ای از این دو بعد، هنرمندی است که زیبایی های جهان را شناخته و جهان را در کمال زیبایی
م یبیند. هنرمند پیوسته در کار آفرینش زیبایی ها ونمایاندن زیبای یها به مردم است. او خداوند سبحان را
جمال مطلق و خالق همهٔ زیبایی ها م یشناسد و جهان را جلو های از جمال خالق یکتا می داند.
فرهنگ و هنر به عنوان یک حوزۀ یادگیری: برنامهٔ درسی فرهنگ و هنر یکی از مواد
مورد مطالعهٔ دانش آموزان در دورهٔ متوسطه است که در جدول مواد درسی، دو ساعت در هفته
به آن اختصاص دارد. از آنجا که هدف غایی نظام تعلیم و تربیت برگرفته از دیدگاه اسلام در مورد
فلسفهٔ حیات همانا شکوفایی، تقویت و توسعهٔ فطرت الهی جهت دستیابی به مقام خلیفة اللهی و قرب
الهی است ) برنامهٔ درسی ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۹ (، درس فرهنگ و هنر با ایجاد فضایی
آزاد، به تقویت حواس، استعدادها، خلاقیت و ظرفیت های نهفتهٔ هوش دانش آموزان کمک می کند
تا بدین وسیله فطرت پاک ایشان به خوبی نمایان شود و خصل تهای نیک و فضایل آنها پرورش
یابد. دان شآموزان با انجام دادن فعالیت های هنری، خود، جهان وخالق جهان را بهتر م یشناسند،
ح سزیباشناسی و فرصت های تصمیم گیری خود را توسعه م یدهند، حواس، تخیل، هوش و منش های
تفکر آنها نیز تقویت و استعدادهای درونی و خلاقیتشان شکوفا می شود.
در حوزهٔ فرهنگ و هنر از هر یک از انواع هوش درارتباط با هوش های دیگر می توان برای
تولید و فهم آثار هنری استفاده کرد. در فرایند تولید آثار هنری، احساس، عواطف، تخیل و اندیش ه توأم
م یشوند و نتیجهٔ این همراهی، محصول هنری است که فرد تولید م یکند.

برداش تهای حسی و زیباشناختی فرد در ارتباط با خلقت و محیط اطراف او شکل م یگیرند؛
یعنی در اینجا فرد از هوش طبیع تگرا بهره م یبرد. در نقاشی و کاردستی که با انداز هها و تناسبات در
فضاهای دوبعدی و سه بعدی سروکاردارند بیشتر از هوش فضایی، در تربیت شنوایی، بیشتر از هوش
4
آوایی و در قصه و نمایش، از هو شهای زبانی کلامی و حرکتی جسمانی استفاده م یشود. برای یافتن
قالب بیان هنری، لازم است فرد به سؤا لهای «چرا « ،» به چه وسیله ای » و «چگونه » پاسخ گوید. هنگامی
که دانش آموز تولیدات هنری خود را در معرض دید و قضاوت دیگران م یگذارد، هوش های درون
فردی وبرون فردی بیشتر مطرح م یشود. به هنگام اندیشه دربارهٔ «چیستی » و «چرایی » هنر، ارتباط آن
با زیبای یها وخلقت، قادر و جمال مطلق، هوش وجودگرا فعال تر است.
بهتر است درس فرهنگ و هنر با ارتباط باطبیعت شروع شود و سپس به رشت ههای مختلف
هنری بپردازد. دانش آموزان در کنار این رشت هها با میراث فرهنگی و رشت ههای هنری نیز آشنا می شوند.
ارتباط با خلقت دانش آموزان را یاری می دهد که با مشاهدهٔ پدید هها و آثار خلقت در طبیعت
که هنرمندانه درکنار هم قرا رگرفته اند جلوه های زیبای این مجموعه را درک کنند و به یگانگی
حسن و جمال مطلق رهنمون شوند.
زیبایی در هر یک از پدیده های طبیعت به گونه ای است. انسان چون خلیفهٔ خداست وصفات
خداوند در وجود او به ودیعت نهاده شده، م یتواند در حیطهٔ درک و فهم توانای یهای خویش، آفریننده
و خلاق باشد و جمال بیافریند. گرایش فطری انسان به زیبایی ها نه تنها می تواند به خلاقیت هنری
کمک کند بلکه باعث پاکی، آرامش و تلطیف روح انسان م یشود. علاوه بر این، انگیز ه ای برای زیباتر
کردن محیط و آراستن آن به نیکی هاست.
از آنجا که دان شآموزان به فطرت الهی خود نزدی کترند، این صفات را بهتر بروز م یدهند و آثار
زیباتر وجذاب تری می آفرینند. آنها با مشاهدهٔ محیط اطراف خود، شنیدن قص هها و… درخیال خود
دنیایی را م یسازند. فعالی ته ای هنری برای نشان دادن این دنیای خیالی فرصت مناسبی است.
فعالیت های هنری علاوه بر آنکه اساس توسعهٔ فردی و رشد متعادل شخصیت )شناختی، عاطفی،
اجتماعی، اخلاقی( هستند، دان شآموزان را در برقراری ارتباط و کنترل عواطف خود توانا م یسازند.
فعالی تهای هنری قلب و ذهن را پرورش م یدهند، قدرت یادگیری و حافظه را تقویت م یکنند و دانش آموزان
را قادر م یسازند که در فرص تهای مختلف یادگیری، شناخت و تجرب ههای مفید را در کنار هم قرا ردهند،
آنها را سازماندهی کنند و به فهم و درک کام لتری نائل آیند. فعالی تهای هنری زمینهٔ مناسبی برای تجربهٔ
موفق در فرایند کار هستند. ازای نرو، فرد با آگاهی از توانای یهای خود به اعتماد به نفس بیشتری دست
م ییابد و این نیز می تواند زمین ه تلاش بیشتر و موفقیت در امور دیگر را فراهم آورد.
میراث فرهنگی، که گنجینه ای از دان شها، مهار تها، فنون، عواطف، زیبایی ها و هنرهاست،
می تواند الهام بخش اندیشه و کار هنری ما و آیندگانمان باشد و نیز، به ما در رسیدن به اید هها و آثار
5

جدید علمی و هنری کمک کند. برای همهٔ کسانی که به نحوی با میراث فرهنگی سر وکار دارند، وظیفهٔ
مقدری وجود دارد و آن، اندیشیدن دربارهٔ گذشته است. اسلام خواندن سه کتاب را برای دستیابی
به حقیقت به مسلمانان توصیه م یکند: «کتاب وحی، کتاب گذشته)تاریخ( و کتاب طبیعت »
)مهدی حجت، ۱۳۸۰ (. آثار ب هجا مانده از گذشتگان، ارزش فرهنگی و هنری بسیاری دارند. این آثار
که «میراث فرهنگی » نامیده م یشوند، در رشد و تعالی حیات امروز و فردای انسان مفید و مؤثرند و
انسان ساز و عبرت آموزند. ارزش آثار فرهنگی در ارائهٔ اطلاعات معتبر تاریخی انکارناشدنی است.
توصیفات تاریخی مکتوب همیشه شفاف نیستند و همهٔ آنچه را وجود داشته است، نشان نمی دهند.
همچون جزئیاتی دربارهٔ کیفیت زندگی انسان و محیط طبیعی)زیست بوم( نس لهای گذشته که در نتیجهٔ
پژوه شهای باستان شناسی ب هدست آمده اند. آثار تاریخی نه تنها عامل ارائهٔ اطلاعات هستند بلکه به
کمک آنها انسان می تواند با نیاکان خود ارتباط عاطفی برقرار کند؛ نقشی که شاید هیچ عنصردیگری
نتواند بر عهده گیرد. این نقش در روان آدمی جایگاهی خاص برای میراث فرهنگی پدید می آورد.
از ای نرو توجه به میراث فرهنگی در هم ه جوامع اهمیت دارد. در حقیقت، میراث فرهنگی هویت و
شناسنامهٔ هر قوم و ملتی است که نشان می دهد آن قوم و ملت چگونه زیسته و در شکل گیری تمدن
بشری چه نقشی داشته است.

بنابراین، م یتوان گفت که هنر ظرفیت های فراوانی برای رشد مهارت های فرایندی ۱ دانش آموزان
در اختیار معلم قرار م یدهد. معلم با طراحی آموزشی مناسب برای ساعت درس هنر م یتواند از قابلی تهای
مختلف این درس بهر هگیرد.
1 کلیهٔ مهارت هایی که دانش آموزان در فرایند یادگیری فعال کسب می کنند؛ مانند مهارت های تفکر، مشارکت، تخیل و خلاقیت.
6
فصل دوم
آشنایی با برنامۀ درسی هنر دور ۀ اول متوسطه
رویکرد: دیدگاهی کلی است که در سراسر برنامه حاکم است و مانند چتری همهٔ عناصر برنامه را
پوشش م یدهد. جهت گیری کلی برنامهٔ درسی ملی شکوفایی، تقویت و توسعهٔ فطرت الهی )نظیر
خداپرستی، زیبایی دوستی، خلاقیت و…( است )برنامهٔ درسی ملی: ۳۱ (. این رویکرد با نگاهی جامع
به انسان زمینه ساز رشد متعادل او در چهار عرصهٔ ارتباط با خدا، خود، خلق و خلقت است.
رویکرد برنامهٔ درسی هنر یا همان تربیت هنری نیز در صدد شکوفایی فطرت دانش آموزان از طریق
ایجاد محیط آزاد برای تقویت حواس، تخیل، خلاقیت، ظرفیت های نهفتهٔ هوش و تفکر، و افزایش
حساسیت دانش آموزان نسبت به ویژگی ها و ابعاد زیباشناختی اشیا و پدیده های مختلف است. درس
هنر از طریق تربیت هنری در صدد رشد و شکوفایی قابلی تها و حساسی تهای هنرمندانهٔ دان شآموزان
است و به آنها یاد م یدهد که چگونه ببینند، بشنوند، ارتباط برقرار سازند و در جهت رشد و کمال
حرکت کنند. در تربیت هنری علاوه بر ایجاد شرایط لازم برای رشد خلاقیت و تخیل کودکان، آشنا
کردن آنها با شیو ههای بیان و ابراز هنرمندانه، طراحی و اجرای هنری به کسب آگاهی از هنر و تاریخ آن،
قدردانی از هنرمندان و آثار هنری و ارزشمند شمردن آنها توجه شده است.
تربیت هنری را به پنج موضوع کلی م یتوان تفکیک کرد که عبارت اند از: ۱ ارتباط با خلقت،
2 زیبایی شناختی، ۳ تولید محصول هنری، ۴ آشنایی با تاریخ و میراث فرهنگی هنری ایران،
5 نقد هنری.
مباحث زیبایی شناسی، تولید آثار هنری، آشنایی با تاریخ هنر و نقد هنری از مه مترین عناوین آموزش
هنر از دورهٔ ابتدایی تا دورهٔ متوسطه و بعد از آن هستند. بنابراین، سطح آموزش این مباحث متناسب با
دانش آموزان دورهٔ اوّل متوسطه است. زیبایی شناسی در چهار موضوع دیگر متجلی م یشود که کودکان
از طریق آنها به معیارهای زیبایی شناسی دست م ییابند.در ادامه به این چهار موضوع پرداخته ایم.
7
1 ارتباط با طبیعت: طبیعت با همه اجزا و نشان ههایش برای انسان، نهایت کمال و
زیبایی و منبع الهام است. هوایی که استنشاق م یکنیم، آبی که م ینوشیم، گلی که م یبوییم، پرند های که
در پرواز است، خورشیدی که هر صبح و شام طلوع وغروب م یکند و… همه و همه از نظامی تبعیت
م یکنند که ما هم جزئی از آن هستیم. این نظم و ارتباط موجودات و عناصر موجود در خلقت نشانهٔ
ارزشمند بودن طبیعتی است که همیشه پویاست و نیرویی را در بطن خود دارد. این نیرو که بر تمامی
پدید هها و روابط انسا ن با آنها حکومت دارد، آن نظم عالی ای است که انسان به عنوان جزئی از کل
نظام هستی، وابسته به آن و متأثر از آن است. بین انسان وخلقت، تعاملی درونی، پویا و متوازن و
ارتباطی پیوسته وجود دارد و این همان نیرویی است که در فرهنگ و هنر نیز می توان آن را دریافت.
آمیختگی با طبیعت و تأثیرپذیری از آن، در زندگی و آثار انسان هویداست. ساخت ههای
بشری از آغاز تا کنون از طبیعت الهام گرفته اند. انسان با دقت در محیط پیرامون خود به نکات و
ظرایف و اختراعات و ابداعات تازه ای دست یافته است. پس، توجه به طبیعت و دقت در مشاهد هٔ ۱
آن و دیدن آنچه در اطراف ماست، بر یادگیری و تجرب ههای ما تأثیر بسیار مهمی دارد.خداوند در قرآن
کریم م یفرماید:
«ان فی السموات و فی الارض لآیات للمومنین » )جاثیه/ ۳(؛ به راستی در آسما نها و زمین
برای مؤمنان نشان ههایی هست ۲.
شناخت پدید ههای طبیعی و پرورش دقت حواس، زمین ه مناسبی برای فعالیت های هنری ایجاد
م یکند و ایجاد حساسیت و شناخت در ذهن کودکان، زمین ههای رشد خلاقیت را فراهم می آورد.
در ارتباط با طبیعت باید بتوانیم آنچه را م یبینیم، درک و خلاصه کرده و اجزای پیچیدهٔ آن را
حذف کنیم. با تفکر و تعمق در طبیعت م یتوانیم ویژگ یهای محیط اطراف خود را بشناسیم و فقط
ظاهر آنها را ملاک قرار ندهیم. واقعیت طبیعت نه در ظاهر آن، بلکه در باطنش نهفته است. برای آنکه
بتوانیم به باطن طبیعت پی ببریم، باید با طبیعت آشنا شویم، با آن ارتباطی حسی برقرار کنیم و عواملی
1 مشاهده؛ استفاده از تمام حواس و شناخت یک پدیده است. به بیان دیگر، هرچیزی را که با چشم می بینیم، با سایرحواس نیز
شناسایی می کنیم و از تجربه های قبلی هم در شناخت آن کمک می گیریم.
2 «وجعلنا اللیل و النهار آیتین فمحونا آیه اللیل و جعلنا آیه النار مبصره » )اسراء / ١٢ (؛ و شب و روز را دو نشانه قرار دادیم؛
پس آیت شب را محو کردیم و آیت روز را روشنی بخش و نوردهندهٔ چشم گردانیدیم.
«و فی الارض آیات للموقنین » )ذاریات/ ٢٠ (؛ و در زمین، نشانه هایی است برای کسانی که یفین آوردند.
«و فی خلقکم و ما یبث من دابة آیات لقوم یوقنون » )جاثیه/ ٤(؛ و در آفرینش شما و آنچه از جنبندگان می پراکند، برای مردمی
که یقین دارند، نشانه هاست.
8
را که در زیبایی آن مؤثرند بشناسیم.
یکی از این عوامل، ارتباط منظم بین اجزاست که وحدت کل را به وجود م یآورد. چنانچه
حکیم ابوعلی سینا در بیان نظم هستی م یگوید: «جنبۀ کمیت عناصر ایجاد کثرت م یکند و جنب ۀ
کیفیت آنها همین کثرت را به وحدت باز م یگرداند. » ذهن ما قادر نیست مجموعه ای فاقد
نظم را درک کند؛ پس یکی از اهداف، یافتن نظم است؛ زیرا از این طریق به درک بهتر پدید هها نائل
م یشویم.
علاوه براین، در خلقت خداوند قرار گرفتن عوامل بصری در کنار یکدیگر زیبایی می آفریند.
وجود وزن یا ریتم )مانند حرکت شب و روز، ضربان قلب و…(، تنوع درگون هها )مانند انواع بر گها و
پرندگان و…(، تضاد )مانند نور با تاریکی و…(، بافت )مانند زبری و نرم یو…(، تناسب )مانند کوچکی
و بزرگی انداز هها و…(، شکل )مانند دایره و…(، ترکیب )مانند قرار گرفتن چند جزء در کنار هم و
ساختن یک کل و…(، تناسب و هماهنگی )مانند رابطهٔ جزء با کل در یک شکل یا نقش(، همچنین
تقارن )مانند تکرار یک نقش و…( از نشان ههای زیبایی در طبیعت اند.
نظم درخلقت را نه فقط در جنگل، بیابان، پارک، فضای سبز و… بلکه درپدید ههای مختلف
می توان دید وتوجه دیگران را نیزبه آن جلب کرد. با آوردن یک گلدان گیاه سبز یا یک حیوان خانگی به
کلاس درس یا حتی با اشاره به انسان به عنوان زیباترین آفریدهٔ خداوند، می توان کودکان را به شناخت
ابعاد گوناگون طبیعت برانگیخت؛ زیرا تمام یمظاهر زیبایی طبیعت را در وجود انسان می توان یافت.
فعالی تهای مناسب هنری در ارتباط با خلقت و الهام گرفتن از آن، ضمن افزایش حساسیت
هنری دانش آموزان نسبت به طبیعت و زیبایی ها و ویژگی های آن، باعث لطافت بیشتر روح آنان خواهد
شد. کودکان م یتوانند از عناصری چون شکل، رنگ، صدا برای ایجاد ریتم، بافت، تناسب، تعادل،
تقارن و دیگر ویژگ یهای طبیعت در آثار هنری خود بهره گیرند. ۱
٢ زیبای یشناسی: هنر مبتنی بر شناخت و خلق زیبایی است و آفرینش یک اثر زیبای هنری،
جز با شناخت مفهوم جمال و زیبای ی میسر نمی شود. با بیان واقعیت های زیبا و بیان زیبای واقعیت ها و
خلق زیبای یهایی که وجود خارجی ندارند، هنر از مرحل ه تقلید از طبیعت هم فراتر می رود.
ما در عالم خلقت و طبیعت محسوس با هزاران نوع زیبایی روبه رو هستیم؛ زیبایی گ لها،
درخت ها، کو هها، آسمانی که بالای س رماست، سپیده دم، طلوع آفتاب شفق و… .
هر یک از حواس نوعی از زیبایی را درک م یکند. اساساً مصداق خوب در حس، درک زیبایی
1 برای آشنایی بیشتر به بخش های تربیت شنوایی، نقاشی و کاردستی مراجعه شود.
9

توسط آن حس است؛ خوب از منظر حس بینایی، یک منظرهٔ زیبا، از منظر حس شنوایی صدایی زیبا،
از منظر حس لامسه لمس کردن بافتی زیبا، از منظر حس چشایی یک مزهٔ مطبوع، و از منظر حس
بویایی یک بوی خوش است.
اگرچه «زیبایی » در فرهنگ های مختلف تعریف های متفاوتی دارد، نکته ای که نمی توان آن
را انکارکرد این است که تا وقتی میان اجزاء یک شیء یا پدیده نوعی نظم، انسجام، تقارن، توازن،
هماهنگی و تناسب نباشد، آن شیء یا پدیده زیبا به نظر نمی آید.
انسان خود زیباترین آفریدهٔ خداوند است و خداوند عالم را در زیباترین صورت ممکن آفریده و
در آن صورتگری نموده است: « هواللّه الخالق الباری المصور له الاسماء الحسنی » )حشر/ ۲۴ (؛
او خدای خالق هستی بخش صورتگر است که بهترین نا مها و صفات از آن اوست. به بیان دیگر،
صورت شما را خلق کرد؛ آن هم نه به هر صورتی، بلکه به زیباترین صو ر تها: «خلق السموات و
الارض بالحق و صورکم فاحسن صورکم » )تغابن/ ۳(؛ یعنی شما را در بهترین و زیباترین صورتی
که برتر از آن ممکن نیست، آفریده است. حال، انسان که خود برترین و زیباترین آفریدهٔ خداوند است،
ب هدنبال زیبایی است و هنرمند نیز معانی را در بهترین صورتی که برای او امکان دارد، ایجاد می کند.
استاد مرتضی مطهری در کتاب «اهتزاز روح » اشاره کرده است که بیشتر مردم زیبای یمحسوس
را درک م یکنند اما زیبای یهای نامحسوس و معنوی بسیاری نیز وجود دارد که به قوهٔ خیال انسان
مربوط می شود.
ای نگونه است که هم ه هنرها کمال خود را از یک زیبایی آرمانی م یگیرند؛ این زیبایی از آنچه در
طبیعت یافت م یشود، بالاتر است.
به تعبیری، مفهوم تربیت هنری که به هنرمتعهد و خلاق مربوط می شود، می تواند به
فرایند رشدِ تیزبینی سرعت ببخشد و حساسیت فرد را نسبت به زیبایی افزایش دهد.
زیبای یها، چه آنها که در نمایشگاه طبیعت اند و چه آنها که محصول فکر و ذوق انسان یاند، از
دیدگاه اسلام محبوب و مطلو باند و همه منسوب به خداوند هستند. آیه های متعددی در قرآن مجید
زیبای یها را به خدا نسبت م یدهند و حتی محروم ساختن مردم از زیبای یها را نکوهش م یکنند: «قل
من حرم زینة اللّه التی اخرج لعباده… » )اعراف/ ۳۲ (
خداوند در قرآن مجید زیبای یهای محسوس و معنوی را تذکر م یدهد و آنها را در برابر دیدگان
سر و جان انسان به تصویر می کشد. بنابراین، آشنا کردن کودکان با زیبای یهای موجود در خلقت
باعث شادی آنها و آماده شدنشان برای شناخت زیبای یهای معنوی و زیبای مطلق، که همانا ذات
10
حضرت حق است، می شود. در نتیجه، کودکان می توانند درآثارخود، زیبایی ها را براساس
قوۀ درک و شناخت خود نمود بخشند.
٣ خلق آثار هنری: انسان به عنوان مظهر خلاقیت و ابداع الهی و به واسط ه نیروی تفکر،
تخیل و قدرت آفرینندگی، ذاتاً به نوآوری علاق همند است. از ای نرو، تربیت هنری رویکردی است در
جهت بروز و رشد این ودیعهٔ الهی.
به منظور ایجاد فرصت برای بروز خلاقیت در کودکان باید آنها را در یافتن راه مناسب بیان هنری
آزاد گذاشت و از دادن الگوها، نق شها، رن گها و حرک تهای از پیش تعیین شده به آنان اجتناب کرد.
کودکان در روند تربیت هنری و طی فرایند انجام فعالیت های هنری با ابزار و مواد رشت هه ای
گوناگون هنری آشنا م یشوند و شیو ههای مقدماتی کاربرد آنها را می آموزند اما به کمک تخیل، احساس
و تفکر خود، موضوع، ابزار، مواد و شیوه ای را انتخاب و مطابق ذوق و سلیقهٔ خود، آثار هنری
گوناگونی را تولید م یکنند. براین اساس، نباید انتظار داشت که همیشه این فرایند به تولید و ارائ ه یک
محصول نهایی از پیش تعیین شده ختم شود.
کودکان در فرایند فعالیت هنری، را ههای مناس بتری برای بیان احساسات خود کشف م یکنند
و ایده ها و احساساتشان را در قالب محصولات هنری تازه ارائه می دهند. بدی نترتیب در هر خلاقیت
هنری، دان شآموزان بین ابزار، اشیا، تفکرات، احساسات و تخیلات خود ارتباطی تازه برقرار م یسازند
و به پدیده ها و اشیای پیرامون خود، نگاهی متفاوت پیدا م یکنند. این گونه است که آنان با انواع
صور تهای دیداری و شنیداری و… خیال پردازی م یکنند و به ابداع وخلق آثار تاز ه دست می زنند.
خیال پردازی یکی از ویژگی های کودکان است. آنها در عالم خیال دنیایی برای خود م یسازند
که هنرمندان بزرگ در آرزوی بازگشت به این دنیای خیالی اند.
زندگ یکودکان بین واقعیت و خیال نوسان دارد. نقش تخیل را در حر فها، باز یها،
نقاش یها و حتی کاردست یهای کودکان به خوبی م یتوان دید. این تخیلات که بیانگر نیازها، تمایلات و
آرز وها، مشکلات و ناکام یهای کودکان است، در بروز خلاقی تهای آنان و کاهش برخی مشکلاتشان
نقش مؤثری دارد.
٤ آشنایی با تاریخ و میراث فرهنگی هنری ایران: در جریان تربیت هنری، کودکان با
فرهنگ و هنر ایرانی آشنا م یشوند. آنها آثار هنری و تاریخی و نیز آداب و رسوم و سن تهای پسندیدهٔ
کشور خود را در قالب آشنایی با میراث فرهنگی و هنری ایران م یشناسند. ۱
1 در دوره های بعد «تاریخ هنر » شامل آشنایی با فرهنگ و هنر ایران و جهان خواهد بود.
11
آنچه ما از گذشتگان به ارث م یبریم، صبغهٔ فرهنگی ندارد و فقط چیزی را که فرهنگ و عوامل
فرهنگی در ساختار آنها مؤثرند، میراث فرهنگی م ینامیم. آثار به جا مانده از گذشتگان، ارزش فرهنگی
و هنری بسیاری دارند. این آثار که «میراث فرهنگی » نامیده م یشوند، در رشد و تعالی حیات امروز
و فردای انسان مفید و عبرت آموزند. آثار به جا مانده از گذشته،گاه جنبهٔ مادی و ملموس دارند و گاه
غیرملموس و معنوی هستند.
آثار باستانی و اشیائی را که سالیان دراز از زمان تولد و شک لگیری آنها می گذرد اما، به علت
وجود مادی، عینی و پایدارشان باقی مانده اند و هنوز در مقابل دیدگان ما هستند، میراث فرهنگی و
هنری مادی م ینامیم. این گروه از آثار و اشیا خود به دو بخش آثار منقول و غیرمنقول تقسیم می شوند.
بسیاری از آثار مکتوب، اشیای قدیمی و بناها و محوطه های باستانی که شاهکارهای معماری،
شهرسازی و… هستند، ارزش تاریخی و هنری درخور توجهی دارند.
علاوه بر آثار ملموس و مادی، میراث فرهنگی غیرملموس و معنوی هم بسیار اهمیت دارند.
این آثار وجود خارجی ندارند اما مصداق های آنها در کشدنی و در دسترس است؛ مانند: زبان،
باورها، اعتقادات، قصه ها و آداب و رسوم.
بنابراین، هنگامی که از میراث فرهنگی صحبت م یشود، تنها، آثار و اشیای قدیمی موجود در
خانه ها یا موز هها مد نظر نیستند. میراث فرهنگی شامل تمامی تفکرات، اعتقادات، آداب و
رسوم، زبان و هنر در طی زمان است و حتی انسان ها را که حامل دانش و فرهنگ موروثی
نیاکان خود هستند و در طول زمان آنها را محفوظ داشته و به کمال رسانده اند، شامل می شود.
میراث فرهنگی که گنجینه ای از دان شها، مهار تها، فنون، عواطف، زیبای یها و هنرهاست،
می تواند الهام بخش اندیشه و کار هنری ما و آیندگانمان باشد و نیز، به ما در رسیدن به اید هها و آثار
جدید علم یو هنری کمک کند.
نقد هنری: در «فرهنگ نامهٔ ادبی » فارسی آمده است که نقد در لغت به معنای «جدا کردن سره
از ناسره » و «شناخت خوب از بد » است و در اصطلاح ادبی، فنی است که به توصیف و تجزیه و تحلیل
آثار ادبی و هنری و سنجش جنبه های کمی و کیفی و ماهوی آنها م یپردازد. هدف نهایی نقد، داوری
کردن یا دادن معیارهایی برای داوری است. منتقد علاوه بر سنجش ارزش ها و عی بهای یک
اثر، نکته های نهفته و ناگفتۀ آن را بیان می کند و توضیح می دهد و از این نظر، در پرورش
ذوق و سلیقۀ افرا د هنرمند و هنردوست یا خوانندگان مؤثر است.
در پایان هر فعالیت هنری، لازم است کودکان را تشویق کنیم تا فعالیت و اثر هنری خود و
12
دان شآموزان دیگر را توصیف کنند و توضیحاتی برای بهتر شدن آنها بدهند. به این ترتیب، مقدمات
آشنایی کودکان با نقد و تجزیه و تحلیل هنری فراهم می شود.
بنابراین، توصیف و توضیح فعالیت هنری انجام گرفته یا آثار هنری ارائه شده در این برنامه بسیار
مهم است. دان شآموز فعالیت هنری یا محصول ارائه شده را توضیح م یدهد ومعلم م یتواند در بیان
موضوع به او کمک کند. توصیف موضوع کار عملی و نیز شیوهٔ اجرای آن توسط دان شآموز، مه مترین
بخش از وارد شدن به حوزهٔ نقد هنری است. مهم ترین موضوع در این مرحله از نقد هنری این است که
بیش از هر چیز، نکت ههای مثبت و پسندیدهٔ فعالی تها و آثار هنری دانش آموزان تشویق شود.
اصول حاکم بر سازماندهی محتوا
در طراحی و تدوین برنامهٔ درسی حوزهٔ فرهنگ و هنر، دوازده اصل مورد توجه قرار گرفته
است. این اصول به شرح زیرند.
١ اولویت صلاحیت ها و یادگیری های مشترک: این صلاحیت ها همان اهداف کلی است
که در قالب پنج عنصر تفکر، ایمان، علم، عمل و اخلاق مبنای سازماندهی برنامهٔ درسی هنر قرار گرفته
است.
٢ ارتباط چند وجهی: علاوه بر پنج عنصر مطرح شده، چگونگی ارتباط این عناصر با
عرصه های خود، خدا، خلق و خلقت، از دیگر اصول تهیهٔ اهداف و محتوا و چگونگی سازماندهی
محتواست.
٣ تقویت هویت ملی: با توجه به اینکه درس هنر به عنوان یک حوزهٔ یادگیری در برنامهٔ
درسی ملی تحت عنوان «حوزه فرهنگ و هنر » مطرح شده است، تلاش می کند زمینه های باروری و
ارتقای هویت ملی را، که آمیخته ای از فرهنگ، هنر، ارزش ها و باورهای ایرانی اسلامی است، فراهم
آورد.
٤ توجه به تفاوت ها: از آنجا که جامعهٔ ما دارای تنوع قومی و فرهنگی، اجتماعی،
جغرافیای و مذهبی است و در بستر این تنوع تفاوت های اجتماعی و فردی مختلفی شکل می گیرد،
لازم است برنامهٔ درسی هنر از انعطاف پذیری لازم برخوردار باشد تا مربیان و متربیان بتوانند با توجه به
این تفاوت ها، برنامه های درسی مناسب خود را خلق و بازپروری کنند.
٥ تنوع و تعدد منابع، روش ها و فرصت های یادگیری: توجه به نیازها، استعدادها،
ظرفیت ها، قابلیت های تفکر و سبک های متفاوت شناختی متربیان، لزوم ایجاد تنوع فرصت های
13
یادگیری را در برنامهٔ درسی فرهنگ و هنر می طلبد. با استفاده از روش های یاددهی یادگیری مختلف و
مواد و منابع آموزشی متفاوت است که هر یک از دانش آموزان می تواند با توجه به ویژگی های فردی و
روان شناختی خود به یادگیری بپردازد.
٦ نقش محوری مربی: مربی هنر در نقش راهبر و هدایتگر آموزشی، جایگاهی اساسی در
راهنمایی و ترغیب متربیان در فرایند یاددهی یادگیری و غنی سازی محیط های یادگیری دارد.
٧ علاقه: فرصت های یادگیری و فعالیت های هنری به گونه ای طراحی شده اند که متربیان
بتوانند به شناخت، توسعه و خلق در حوزهٔ علایق خود نائل شوند. به عبارتی، فرایند خلق یک اثر هنری
به آنها در تصیم گیری برای حال و آینده کمک می کند.
٨ جامعیت محتوایی: درس هنر با تنوع رشت ههای هنری روبه روست. در این درس هنرهای
مختلف تجسمی، سنتی، آوایی و نمایشی در کنار هم قرار گرفت هاند. این رشت هها متمایز و متفاوت اند و
مبانی خاص و کارکردهای منحصر به فردی دارند اما زیبایی ویژگی مشترک همهٔ آنهاست.
انتخاب و سازماندهی فعالیت های هنری به گونه ای است که زمین ه مساعدی برای تجرب ههای
مستقیم و دست اول در هر رشته و بهر هگیری از مواهب و آثار آن، با در نظر گرفتن تفاوت های فردی و
محیطی دان شآموزان فراهم م یآورد. دان شآموزان ضمن انجام دادن فعالیت های مربوط به هر رشته، با
میراث فرهنگی و هنری خود نیز آشنا می شوند.
٩ انعطا فپذیری: محتوای درس فرهنگ و هنر م یتواند با توجه به ویژگی های جغرافیایی،
اجتماعی، تنوع قوم یو فرهنگی هر منطقه از ایران و هنرهای بوم یمناطق مختلف متنوع باشد. از آنجا که
مدارس، کلا سهای درس، معل مها ودان شآموزان در همه جا یکسا ن نیستند، طراحی فصل ها، درس ها و
فعالیت های هنری در سه بخش تجویزی، نیمه تجویزی و غیر تجویزی شکل گرفته است. بخش تجویزی
به فعالیت هایی اختصاص دارد که همهٔ دان شآموزان در سراسر کشور باید انجام دهند. فعالیت های
نیمه تجویزی به فعالیت های انتخابی دان شآموزان اختصاص دارد و بالاخره بخش غیر تجویزی شامل
فعالیت های هنری است که دان شآموزان بنابر استعدادها، توانایی ها و نیازهای خود و امکانات فرهنگی،
اجتماعی و آموزشی ای که در اختیارشان قرار دارد، در صورت تمایل م یتوانند آنها را انجام دهند.
لذا معلم با توجه به امکانات، وسایل، ابزار و مواد در دسترس، خواست هها و توانای یهای
دان شآموزان و فضای کلاس و مدرس ه و با در نظر داشتن رویکرد، اهداف و حفظ اصول
برنامه م یتواند خود طراحی آموزشی هر جلسۀ درس را انجام دهد.
بنابراین، اگر چه ترتیب دادن برنام ههای متنوع، ایجاد فرص تهای متعدد برای فعالی تهای هنری
14
و تشویق دان شآموزان به مشارکت جدی در همهٔ فعالی تهای یادگیری، زمینهٔ رشد هو شهای چندگانه
را د ر آنان فراهم م یآورد، اعتماد به نفس آنان را نیز تقویت م یکند و آنها را یاری م یدهد تا توانای یهای
خود را بشناسند و رشد دهند و در فرایند تولید آثار هنری موفق شوند، به این معنا نیست که دانش آموز
مجبور است کاری را که دوست ندارد، انجام دهد. او در انتخاب موضوع فعالیت، وسایل،
ابزار و مواد، چگونگی طی فرایند فعالیت هنری، محل نشستن، انتخاب شریک و… نسبت اً
آزاد است و در قبال این آزادی، مسئول انجام دادن به موقع فعالی تها یش است. لازم است
معلم در تصمی مگیری و در شناخت مسئولی تها به او کمک کند و همواره پاسخگوی پرس شهایش
باشد. این آزاد ی و حق انتخاب شور و هیجان لازم برای انجام دادن فعالیت ها و حفظ نظم و انضباط
را در دانش آموزان ایجاد م یکند و آنها با کسب تجربه می توانند هنرمندانه زندگی کردن را یاد
بگیرند.
10 کودک محوری: دانش آموزان به طور فطری فعال و جست وجوگرند. لذا برنامهٔ درسی
فرهنگ و هنر بر فعالیت دان شآموزان تمرکز دارد. معلم باید شرایطی را فراهم آورد تا دانش آموزان
مهارت های حسی،حرکتی، بیانی و قدرت تخیل و تفکر خود را طی فرایند انجام فعالیت هنری
و خلق آن کشف و بیان کنند. معلم با مشاهدهٔ رفتار دان شآموزان در کلاس و خارج از آن، از علایق،
تمایلات و تجربیات آنها آگاه می شود و در نتیجه، می تواند برای هر جلسهٔ درس هنر برنامه ای کامل،
متناسب با دانش آموزان خود طراحی و اجرا کند؛ به طوری که دانش آموزان قادر به انجام دادن آن
باشند و احساس آزادی و حق انتخاب خود را در آن تجربه کنند.
١١ پرورش خلاقیت: خالق مطلق خداوند است که همه چیز را در زیباترین شکل خلق کرده
و همهٔ هستی تجلی وجود اوست. خداوند انسان را از همهٔ موجودات زیباتر آفریده است، از روح خود
در او دمیده، صفات خود را در او به ودیعه نهاده، کلمات را به او آموخته، امانتی را به او داده و او را
جانشین خود بر روی زمین قرار داده است. پس هر انسانی ظرفیت رسیدن به کمال مطلوب را، که همان
جانشینی خدا بر زمین است، دارد و به طور نسبی قادر به انجام دادن کاری خلاق است. ۱
خلاقیت را «تولید ایده یا محصولی نو » تعریف کرده اند. عناصر خلاقیت نیز دو گونه اند؛ برخی از
آنها ژنتیکی و برخی نیز اکتسابی یا محیطی و اجتماع یاند. کودکان در سنین مختلف انواع متفاوتی از
رفتارهای خلاق را نشان می دهند اما به طور کلی، می توان گفت فضایی که کودکان در آن خلاقیت
خود را بروز می دهند و میزان خلاقیتی که نشان م یدهند، به آموزش، تجربه و سطح پرورش
1 آیهٔ ١٩ سورهٔ بقره، )و اذ قال ربک الملائکه انی جاعل فی الارض خلیفه …(
15
فکری و جسمی آنها بستگی دارد.
کودکان از انواع هوش برخوردارند. این هوش همراه با آموزش مناسب و کسب تجربه، مهار تهای
لازم برای خلاق بودن را در اختیار آنان قرار م یدهد. «بزر گترین کمک معلم در پرورش خلاقیت
دان شآموزان، کمک به آنها برای یافتن عوامل مؤثر بر خلاقیت و گسترش آنهاست. این عوامل عبارت اند
از توانای یهای فردی ،کس ب مهار تهای انجام کار، انگیز ه درونی، تفکر خلاق و فضای شاد » )ترزا آمابلی،
.)۱۳۷۷
١٢ تلفیق رشت ههای هنری: در طبیعت، رن گها، شک لها، صداها، حج مها، انداز هها، حرک تها
و… با چنان هماهنگی و نظم یدرهم آمیخت هاند که آنها را جدا از هم نم یتوان درک کرد. در کلاس هنر نیز
مجموع های از فعالی تهای رشته های مختلف هنری باید ب هگون های طراحی شوند که ضمن تکمیل یکدیگر،
در کنار هم زیباتر، لذت بخ شتر، مؤثرتر و با معناتر جلوه کنند.
١٣ یادگیری مشارکتی: دان شآموزان از طریق مشارکت فعال در تجرب ههای هنری، با حوز ههای
مفهوم یو مهارتی بسیاری مواجه و آشنا م یشوند و آنها را یاد م یگیرند. برای جلب مشارکت دانش آموزان
باید علایق، استعدادها و نیازهای آنان را در نظر گرفت و به آنها مسئولیت داد تا در برنام هریزی ساعت درس
هنر سهیم باشند و اجرای برنام هها و حتی طرح مقررات واجرای نظم کلاس را بر عهده گیرند.
فعالیت های هنری با حواس، تخیل، تفکر وعواطف دان شآموزان ارتباط بسیار نزدیکی دارند.
بیان هنری، ابراز عواطف درونی است؛ بنابراین، بهتر است بعضی از فعالی تهای هنری به صورت
فردی انجام شود تا هر یک از دان شآموزان، فرصت تجربهٔ توانای یها و مهار تها، نشان دادن عواطف
و هیجانات وبیان احساسات خود را به طور مستقل داشته باشد. در عین حال، دان شآموزان در جریان
همین فعالیت های فردی به گون ههای مختلف م یتوانند با هم مشارکت کنند. معلم نیز م یتواند آنها را
تشویق کند که برای انتخاب موضوع فعالیت های خود، با هم به گفت وگو و مشورت بپردازند و در
توسعهٔ اید ههایشان به یکدیگر کمک کنند. حتی با مشاهدهٔ آثار هنری یکدیگر، دیدن تصاویر مرتبط با
موضوع کار یا مشاهدهٔ آثار هنری در نمایشگا هها و موز هها از آنها ایده بگیرند و از ابزار، وسایل و مواد
در دسترس، با هم استفاده کنند. در این تعامل، رشد عاطفی و اجتماعی دانش آموزان بهترصورت
می گیرد.
در مورد فعالی تهای گروهی لازم است آزادی و حق انتخاب شریک برای دان شآموزان محترم
شمرده شود. تشکیل گروه و تعیین موضوع فعالیت و تقسیم مسئولیت بر عهدهٔ اعضای گروه است و
معلم بر مشارکت فعال همهٔ آنها نظارت م یکند. لازم است گروه یک نماینده داشته باشد که اثر تولید شده
16
را ارائه کند و چگونگی تهیهٔ آن را گزارش دهد. پس از تولید اثر هنری نیز بچ هها در گرو ههای بزرگ یا
کوچک به مشاهده، بررسی و توصیف آثار بپردازند و هر کس، علاوه بر اینکه کار خود را برای دیگران
توضیح م یدهد، دربارهٔ کاری که دوستانش انجام داده اند، اظهار نظر کند.
اهداف برنامۀ درسی فرهنگ وهنر
شکوفایی فطرت و رسیدن به حیات طیبه از طریق پنج عنصر تفکر و تعقل، ایمان و باور، علم،
کار و عمل، و مجاهدت و اخلاق تحقق خواهد یافت. در برنامهٔ درسی ملی از این عناصر با عنوان
«صلاحیت ها و یادگیری های مشترک » یاد شده است. صلاحیت های مشترک آن دسته از یادگیری هایی
هستند که در همهٔ حوزه های یادگیری حضور دارند و انتظار می رود تمامی دانش آموزان در پایان
دوره های مختلف آموزشی به سطوحی از آنها دست یابند. با توجه به این صلاحیت ها اهداف پایهٔ اول
دورهٔ اول متوسطه عبارت اند از:
تفکر
١ پرورش و توسعهٔ منش تفکر
٢ پرورش تخیل
٣ پرورش خلاقیت
٤ پرورش تفکر نقاد
٥ تقویت کشف و شهود
ایمان، باور و علایق
١ توجه به زیبایی های خلقت و خالق آنها
٢ علاقه به کسب تجربه در رشته های مختلف هنری
٣ علاقه به تاریخ و میراث فرهنگی هنری ایران
٤ علاقه به تاریخ و میراث فرهنگی هنری جهان
٥ ارج نهادن به زیبایی های طبیعی و مصنوعی
علم و آگاهی
١ آشنایی با پدیده های طبیعت )به عنوان بخشی از خلقت خداوند( و قواعد آن
٢ آشنایی با میراث فرهنگی هنری ایران
٣ آشنایی با میراث فرهنگی هنری جهان
17
٤ آشنایی با رشته های هنری
٥ آشنایی با ابزار و مواد هر یک از رشته های هنری
عمل )مهارت(
١ توانایی مشاهدهٔ دقیق )توسعهٔ مهارت های حسی(
٢ توانایی استفاده از مهارت های حرکتی ظریف
٣ توانایی به کارگیری قواعد زیبایی شناسی در ایجاد زیبایی در محیط پیرامون
٤ توانایی کاربرد ابزار و مواد، نگهداری و ایمنی آنها در هریک از رشته های هنری
٥ توانایی بیان افکار و احساسات در قالب آثار و محصولات هنری
٦ توانایی تلفیق رشته های هنری برای بیان ایده های هنری
٧ تقویت مهارت های زندگی.
اخلاق
١ محترم شمردن میراث فرهنگی، هنری و تمدنی ایران
٢ احترام گذاشتن به میراث فرهنگی، هنری و تمدنی جهان
٣ تقویت احساس مسئولیت پذیری و تعهد نسبت به انجام وظایف شخصی و اجتماعی
٤ تقویت انعطاف پذیری و تحمل افکار و عقاید دیگران
٥ تقویت صبر و تحمل و استقامت برای رسیدن به نتایج مورد نظر
٦ ارتقای حرمت خود
٧ تجربهٔ لذت، شور، انبساط و بهجت ناشی از تجربهٔ زیباشناختی .
انتظارات عملکردی
سطوح دستیابی به اهداف کلی در هر پایه و در هر درس تحت عنوان انتظارات عملکردی در
ادبیات برنامه ریزی درسی مطرح می شود. به عبارتی، انتظارات عملکردی مجموعهٔ رفتارهایی است که
از دانش آموزان انتظار می رود در حین فعالیت و پس از آن از خود بروز دهند. انتظارات عملکردی
درس فرهنگ و هنر بر اساس کارکرد اولیه و ثانویهٔ درس هنر نگاشته شده است.
انتظارات عملکردی خاص با توجه به محتوای این فعالیت ها متفاوت است. انتظارات عملکردی
عام درس هنر در همهٔ دروس یکسان است. بنابراین، از آوردن آن در ابتدای هر درس خودداری
می شود. این انتظارات عبارت اند از:
تقویت قدرت مشاهده
18
کاربرد مناسب حواس
توجه به زیبایی های طبیعت به عنوان بخشی از خلقت پروردگار و لذت بردن از آن
توجه به زیبایی های محیط
شناخت نیازها، توانایی ها و استعدادهای خود
توانایی انجام دادن کار گروهی
توانایی ایجاد نظم در محیط پیرامون خود
توجه به عناصر بصری و قواعد زیباشناسی در طبیعت و آثار هنری
احترام گذاشتن به میراث فرهنگی هنری ایران و نگهداری از آنها
نقد آفرین شهای هنری خود و دیگران
خلق اثر هنری با الهام از طبیعت به عنوان بخشی از خلقت پروردگار
توجه به صداها و آواهای طبیعت به عنوان بخشی ازخلقت خداوند و لذت بردن از آن.
الگوی سه وجهی ساختار برنامۀ درسی؛ فعالیت های تجویزی )اجباری(، نیمه
تجویزی )انتخابی( و غیر تجویزی )اختیاری(
طراحی فصل ها، درس ها و فعالیت های هنری در سه بخش تجویزی، نیمه تجویزی و غیرتجویزی
شکل گرفته است. بخش تجویزی به فعالیت هایی اختصاص دارد که همهٔ دان شآموزان در سراسر کشور
باید انجام دهند. فعالیت های نیمه تجویزی به فعالیت های انتخابی دان شآموزان اختصاص دارد و بالاخره
بخش غیر تجویزی به آن دسته از فعالیت های هنری اختصاص دارد که دانش آموزان بنابر استعدادها،
توانایی ها و نیازهای خود، و امکانات فرهنگی، اجتماعی و آموزشی و در صورت تمایل می توانند انجام
دهند.
با توجه به رویکرد و اهداف برنامه و برای آشنایی بیشتر دان شآموزان با تاریخ و میراث فرهنگی هنری
ایران و همچنین رشته های هنری مطرح در جامعه، این برنامه ذیل پنج بخش شامل هنرهای تجسمی، هنر
خوشنویسی، هنرهای سنتی، هنر آوایی و هنر های نمایشی شکل گرفته است.
دربخش هنرهای تجسمی دان شآموزان با طراحی، نقاشی، و عکاسی آشنا خواهند شد. دراین بخش
یادگیری طراحی به عنوان مادر هنرهای تجسمی ضروری است )فعالیت های تجویزی( اما دانش آموزان
می توانند با توجه به علاقه و استعداد خود، از میان دو رشتهٔ هنری دیگر یکی را به دلخواه انتخاب کنند
)فعالیت های نیمه تجویزی(.
19
بخش هنرهای سنتی شامل طراحی سنتی )نقش های هندسی و گره ها(، گلیم بافی و سفالگری است.
از این بخش نیز لازم است دان شآموزان طراحی سنتی )فعالیت تجویزی( را بیاموزند. همچنین می توانند از
بین هنرهای سنتی گلیم بافی و سفالگری، یک رشته را با توجه به نیازها و علایق خود انتخاب کنند )فعالیت
نیمه تجویزی(.
هنرهای خوشنویسی، آوایی و نمایشی نیز از جمله فعالیت های هنری است که لازم است
دانش آموزان با آنها آشنا شوند )تجویزی(.
هر درس با اهدافی که انتظار می رود در پایان آن درس دانش آموزان به آنها دست یابند، شروع
می شود. بدیهی است این اهداف بیشتر به اهداف اولیهٔ درس هنر اختصاص یافته و از تکرار اهداف
ثانویه در ابتدای هر درس به دلیل اشتراک بین همهٔ دروس خودداری شده است.
بدنهٔ اصلی درس با «فکر کنید » شروع م یشود. این قسمت به عنوان بخش برانگیزاننده و قسمتی
که با طرح سؤالات مختلف دانش آموزان را به تفکر در مورد موضوع مورد نظر وادار می کند، انگیزهٔ
لازم را برای شروع فعالیت در اختیار آنان می گذارد. پس از اینکه دانش آموزان به صورت گروهی یا
فردی به سؤال مورد نظر پاسخ دادند و آمادگی لازم برای شروع فعالیت هنری را کسب کردند، بخش
اصلی درس آغاز می شود.
فعالیت اصلی هر درس براساس رشتهٔ هنری متفاوت است. برای مثال، در بخش هنر های تجسمی
بنابر اهداف و موضوع درس از دانش آموزان خواسته می شود طراحی، نقاشی ویا عکاسی کنند.
در سراسر کتاب دانش آموز طراحی فعالیت ها به گونه ای است که دانش آموزان در فرایند انجام
یک فعالیت، مفهوم مورد نظر را کشف ویا با استفاده از خلاقیت خود مهارت های لازم را کسب کنند.
در پاره ای از هنرها )همچون خوشنویسی و گلیم بافی(که بنابر ماهیت آنها شیوهٔ یادگیری بیشتر استاد و
شاگردی است، به ناچار از آموزش مستقیم استفاده شده است. در این گونه هنرها، لازم است هنرآموز
برای استفاده از خلاقیت و نوآوری خویش در کار، مراحل خاصی را طی کند که عبور از آنها جز از
طریق انجام دادن فعالیت ها و تمرین های از پیش طراحی شده و پیوسته، مقدور نیست.
بخش خود ارزیابی به انجام یک فعالیت عملی اختصاص دارد که در بر دارنده همهٔ اهداف، مفاهیم و
مهارت هایی است که دانش آموزان باید در انتهای درس به آنها دست یافته باشند. لذا در فرایند انجام چنین
فعالیتی، که در قالب خودارزیابی مطرح می شود، دانش آموزان با یک مفهوم به طور عملی آشنا خواهند
شد و می آموزند که چگونه میزان یادگیری خود را با توجه به اهدافی که در ابتدای هر درس آمده است،
ارزشیابی کنند.
20
بخش تجربه های بیشتر با توجه به تفاوت های فردی و اجتماعی دانش آموزان شکل گرفته است
)غیر تجویزی(. به عبارتی، در این بخش دانش آموزان با تمرین ها و فعالیت های بیشتری آشنا می شوند
و بنابر نیازها، علایق و امکانات محیط اجتماعی آموزشی فرهنگی خود از آنها استفاده می کنند و
یادگیری هایشان را عمق می بخشند.
نقش عوامل یادگیری در آموزش هنر

معلم یا مربی
نقش راهنما و راهبر یادگیری را برعهده دارد و متربیان را با منابع یادگیری آشنا می کند.
فرصت های مناسب یادگیری را برای متربیان فراهم م یسازد و به اجرای فعالیت های یادگیری
سازمان و جهت می دهد.
به سازماندهی فعالیت های گروهی و مشارکتی متربیان اهمیت می دهد.
عامل ایجاد انگیزهٔ یادگیری در متربیان است.
متناسب با امکانات و محدودیت های ناشی از ویژگی های متربیان، ماهیت فعالیت های هنری،
فضای آموزشی، زمان و… از انواع روش های فعال یادگیری استفاده می کند.
محیط یادگیری
یادگیری صرفاً در محیط مدرسه انجام نمی شود و محیط هایی مانند موزه ها، پارک ها، فضاها
و موقعیت های طبیعی و آثار باستانی باید به مثابه محیط های یادگیری پایه مورد استفاده قرار گیرند.
محیط های یادگیری به گونه ای سازماندهی می شوند که امکان استفاده از انواع تجهیزات و
امکانات مبتنی بر فناوری آموزشی در فرایند یاددهی یادگیری فراهم آید.
فضای یادگیری باید برای متربیان جذاب، نشاط آور و برانگیزاننده باشد.
محیط یادگیری درس هنر باید به گونه ای انتخاب و سازماندهی شود که متربی بتواند متناسب
با توانایی های خود و و در زمان مناسب به اهداف مورد نظر دست یابد.
دانش آموز
متربی در فرایند یاددهی یادگیری فعال است.
فرایند یاددهی یادگیری با توجه به استعدادها، نیازها، و تجربیات یادگیرنده صورت می گیرد.
به تفاوت های فردی در فرایند یادگیری توجه می شود.
در فرایند یاددهی یادگیری از تمرین های گروهی برای تقویت و تثبیت آموخته ها استفاده می شود.
21
اصول یاددهی یادگیری
در فرایند یاددهی یادگیری به یادگیری فعالیت های هنری حول محور ارتباط انسان با خود،
خدا، خلق و خلقت توجه شده است.
فرایند یاددهی یادگیری فعالیت مشارکتی و گروهی را برای متربیان امکان پذیر م یسازد.
معلم باید آفرینندهٔ راهبردهای یاددهی یادگیری باشد.
استفاده از راهبردهای گوناگون یاددهی یادگیری زمینه های رشد جسمی، عاطفی، عقلی،
اخلاقی، معنوی و اجتماعی را در متربی فراهم م یسازد.
روش های یاددهی یادگیری گوناگون با توجه به ویژگی های جسمی، عقلی، عاطفی و اجتماعی
فراگیرندگان انتخاب می شوند.
روش های یاددهی یادگیری به گونه ای طراحی شده اند که زمینهٔ خود راهبری در یادگیری،
یادگیری همیارانه و توانایی خود ارزشیابی فردی و گروهی را فراهم سازند.
راهبردهای یاددهی یادگیری به کلاس درس و مدرسه محدود نمی گردند و در مکان های
دیگری همچون کارگاه ها، محیط های طبیعی، موزه ها و پارک ها می توانند به کار گرفته شوند.
روش های یاددهی یادگیری
بعضی از رو شهای مناسب برای طراحی فرص تهای آموزشی و اجرای فعالی تهای یادگیری
درس هنر به شرح زیرند.
روش توضیحی: با استفاده از این روش شما می توانید دانش آموزان را با ابزار و مواد مورد
استفاده، چگونگی کار با آنها، چگونگی نگهداری آنها و شفاف سازی نکات مبهم و مشکل آفرین در
فرایند تولید یک محصول هنری آشنا کنید.
روش پرسش و پاسخ: در این روش، که به آن «روش اکتشافی » یا «سقراطی » نیز م یگویند،
سؤالات به گونه ای تنظیم می شوند که دانش آموزان را به تفکر وادارند. از این روش می توانید برای
ایجاد انگیزه، پرورش ایده، روشن شدن موضوع و روش کار در رشت ههای هنری استفاده کنید.
روش نمایشی: شما با استفاده از این روش می توانید فرایند انجام یک فعالیت هنری را
به دانش آموزان نشان دهید و سپس از آنها بخواهید همان کار را انجام دهند. برای مثال، می توانید
چگونگی استفادهٔ درست از ابزار و مواد مختلف را به دان شآموزان نشان دهید. سپس از آنان بخواهید
رو شهای دیگری برای انجام دادن بهتر فعالیت مورد نظر پیدا کنند.
روش ایفای نقش: در این روش شما م یتوانید از دان شآموزان بخواهید خود را به جای یک
22
شخصیت فرضی قرار دهند و به تقلید حرکات، صدا، عواطف و شخصیت وی بپردازند. از این روش
م یتوانید در برنام ههای قصه، نمایش و تربیت شنوایی استفاده کنید.
روش واحد کار )پروژه(: روش واحد کار معمولاً مستلزم بررسی، جمع آوری اطلاعات
و یافتن پاسخ برای دسته ای از مفاهیم است. در جریان انجام واحد کار، شما می توانید کلاس را از
روال معمول و تصنعی موجود خارج کنید و با همکاری دانش آموزان در قالب فعالیت های کارگاهی و
بحث های گروهی، هدف آموزشی مورد نظر را محقق نمایید.
گردش علمی: می توانید با ترتیب دادن بازدیدها و فعالیت های تجربی خارج از کلاس درس و
مدرسه، فرصت های لازم برای برانگیختن حس کنجکاوی و اکتشاف را در اختیار دانش آموزان قرار
دهید. به طورکلی، گردش علمی می تواند شامل دیدار از یک باغچه، باغ، بوستان، کوه، دشت، صحرا،
کارگاه، نمایشگاه، فروشگاه، موزه، ساختمان و… باشد. مشاهدهٔ محیط اطراف، حتی محیط دبستان
که امکان کسب تجربه را فراهم می آورد نیزگردش علمی محسوب می شود.
در اجرای درس هنر، هرگز روش یکپارچه و کاملی برای همۀ فعالی تها وتمامی
دانش آموزان وجود ندارد. معلم همیشه باید توجه داشته باشد که «به چه منظور، برای کدام
دان شآموزان و تحت چه شرایطی، م یخواهد کدام فعالیت هنری را طراحی و در کلاس اجرا
کند .»
بنابراین، روش های یاددهی یادگیری مورد نظر برای طراحی فرصت ها و اجرای فعالیت های
یادگیری متناسب با امکانات کلاس و با توجه به رویکرد، اهداف، اصول جامعیت محتوا، انعطاف پذیری،
و… و در تعامل بین معلم و دانش آموز انتخاب می شود. این روش به دانش آموزان اجازه می دهد در
محیطی آزاد و به صورت فردی یا گروهی به طور فعال به طراحی و اجرای ایده های هنری خود
بپردازند. ایجاد فضایی که دان شآموزان بتوانند آزادانه و با اعتماد به نفس در آن به فعالیت بپردازند، از
مهم ترین مسائل است و آزادی و خودباوری، شادی و نشاط را برای کلاس شما به ارمغان می آورد.
بستۀ آموزشی
بستهٔ آموزشی عبارت است از کتاب دان شآموز، کتاب راهنمای معلم و لوح های فشرده )سی دی(
آموزشی شامل مجموعه های تصویری ازعناصر و پدیده های موجود در طبیعت )گیاهان، جانوران و…(
برای آشنایی بیشتر با الفبای طبیعت )نقطه، خط، سطح، حجم و…(، تاریخ و میراث فرهنگی هنری
ایران، مجموع ههای صوتی و تصویری برای آشنایی با رشت ههای مختلف هنری و… برای افزایش دانش
و مهار تهای هنری معلمان و دانش آموزان.
23
طراحی آموزشی درس هنر
آموزش: یاددادن برای یادگرفتن مطلب یا موضوعی به قصد تغییر، و به بیان دیگر، مداخله ای
برنام هریزی شده در جهت بهبود موقعیت فرد و هدایت جریان رشد در تمام ابعاد است )جواد سلیمان پور،
1380 (. در آموزش لازم است ذوق و علاقهٔ دان شآموزان در نظرگرفته شود تا میل به یادگرفتن در آنها
ب هوجود آید. باید دان شآموزان را درگیر تفکر کرد تا خودشان آگاهانه فرایند یادگیری را طی کنند و با
کشف آنچه بدان نیاز دارند، احساس موفقیت کنند.
دانش آموزان طی فرایند انجام فعالیت هنری و در تعامل با موضوع، ابزار و مواد و رو شهای
اجرایی آثار هنری خود را خلق می کنند. آنها طی این فرایند مطالب بسیاری کشف م یکنند و به این
ترتیب، به احساس موفقیت و اعتماد به نفس دست می یابند.
ویژگی روش آموزش هنر در دورۀ اول متوسطه
در دهه های اخیر، در حوزهٔ آموزش هنر رویکردهای متنوعی مطرح شده است. اغلب این
رویکردها از روش های آموزش غیر مستقیم بهره گیری می کنند و در آنها تا دورهٔ هنرستان آموزش
تخصصی در رشتهٔ هنر ارائه نمی شود. بنابراین، تجربیات هنری در مقاطع قبل از هنرستان در جهت
درک هنر و زیبایی و تقویت توانایی مشاهده و خلاقیت شاگردان صورت می گیرد و هدف از آنها
تربیت هنرمند نیست. فعالیت های هنری که درسه پایهٔ اول دبیرستان ارائه شده است، نه تنها ارتباط
مناسبی میان تجربیات هنری کودکان در دورهٔ ابتدایی وآموزش های تخصصی هنرستان ایجاد می کند
بلکه زمینه های پرورش خلاقیت و مهارت های تفکر شاگردان را در عرصه های آموزشی دیگر فراهم
م یسازد.
در سه پایهٔ اول دورهٔ ابتدایی قدرت خلاقهٔ کودکان و فعالیت های خودجوش آنها در جهت تربیت
هنری هدایت می شود. در سه پایهٔ دوم این دوره توانایی خلاقهٔ ذهنی وعلاقه به فعالیت های خودجوش
دراغلب کودکان کاهش می یابد و گرایش به دید بزرگسالان در آنها ایجاد می شود که در پایه های بالاتر
توسعه می یابد. بنابراین، ارائهٔ برنامه های متنوع هنری در این مقاطع، که علاقه به انجام فعالیت های
خلاقه را در آنها حفظ کند و باعث شکوفایی خلاقیتشان شود، ضروری است.
اغلب دان شآموزان سه پایهٔ اول متوسطه آمادگی فراگیری آموزش های تخصصی هنری را ندارند.
بنابراین، برنامهٔ هنر این مقطع درجهت پرورش خلاقیت نوجوانان و جلب توجه و علاقهٔ آنها به هنر و
رشته های هنری ارائه شده است نه درجهت آموزش های تخصصی هنر. مهم ترین رکن این برنامه جلب
24
توجه نوجوانان به هنر و زیبایی از طریق مشاهدهٔ پدیده های طبیعت و آثار ارزشمند هنری و پرورش
خلاقیت آنها از طریق انجام دادن فعالیت های خلاق است. همچنین، با آگاهی از اهمیت شناخت نوجوانان
از حوزهٔ فرهنگ و هنر و ارزش میراث فرهنگی و هنری، در برنامهٔ هنر این مقطع تحصیلی بر آثار هنر ایران،
به خصوص میراث ارزشمند دوران اسلام یتأکید شده است.
کیفیت یادگیری: یافته های محققان نشان م یدهد که بیشترین میزان یادگیری هنگام یصورت
می گیرد که فرد هم زمان از دیدن، شنیدن و تجربهٔ عملی بهره گیری کند. بنابراین، برنامهٔ هنر که از طریق
شنیدن مطالب و دیدن تصاویر و تجربه های عملی ارائه م یشود، به یادگیری عمیق منجر خواهد شد. در
برنامهٔ هنر، تجربه های عملی را شاگردان به دلخواه انتخاب و اجرا م یکنند تا بیشترین میزان تأثیرگذاری و
یادگیری تحقق پذیرد.
توجه به فعالیت های پیشنهادی ارائه شده در کتاب پایهٔ هفتم نشان می دهد که هدف از این
یادگیری، آموزش تخصصی هنر نیست بلکه آموزش غیرمستقیم پرورش دید زیبایی شناسانهٔ شاگردان،
تقویت مهارت های مشاهدهٔ چند حسی و حساسیت هنری و پرورش مهارت های تفکر و خلاقیت آنها،
اهمیت توجه به پدیده های طبیعی و ویژگی های آنها در جهت بهره گیری در آفرینش هنری، آشنایی با آثار
هنری وانواع دست ساخته های بشر و کشف ویژگی های آنها، آشنایی با رشته های هنری، و ارج نهادن
به زیبایی و توجه به اهمیت، ایجاد وحفظ زیبایی ها را هدف قرار می دهد. بنابراین، شاگردان به نحوی
نمودار ۱ مراحل آموزش هنر در مقاطع تحصیلی نظام جدید آموزش و پرورش
هنرستان
هنر دورۀ اوّل
متوسطه
هنر سه پایۀ دوم
دورۀ ابتدایی
هنر سه پایۀ اوّل
دورۀ ابتدایی
25
تربیت خواهند شد که درآینده درهر رشتهٔ تخصصی به فعالیت بپردازند، دقیق، متفکر و خلاق ونسبت به
هنر و زیبایی حساس خواهند بود وتوانایی درک آثارهنری را خواهند داشت.
ویژگی روش آموزش غیر مستقیم این است که در جریان آن، توانایی های مختلف شاگردان به کار
گرفته م یشود و همه می توانند ایده های شخصی خود را اجرا کنند و در اجرای فعالیت های هنری موفق
شوند. در صورتی که در روش آموزش مستقیم فقط افراد معدودی که توانایی اجرای برنامهٔ تخصصی
هنری را داشتند موفق می شدند و اغلب شاگردان کلاس )که در آن زمینه توانایی نداشتند( سرخورده و
دلزده م یشدند. بنابراین، در برنامهٔ جدید محدودیت ها و قالب های هنری وجود ندارد و این گونه نیست
که فقط انجام فعالیت مشخصی در یک حوزهٔ خاص پذیرفته شود بلکه ارائهٔ انواع ایده های جدید
واجرای آنها مورد پذیرش و تشویق مربیان قرار می گیرد. به این ترتیب، توانایی های مختلف شاگردان
از جمله اعتماد به نفس و خود باوری پرورش می یابد و آنها به فعالیت خلاقه در زمینه های مختلف
ترغیب می شوند.
درکتاب هنرپایهٔ هفتم به حوزه های مختلف ازجمله هنرهای تجسم یپرداخته شده است. هنرهای
تجسمی در مقایسه با هنرهای شنیداری مانند موسیقی یا هنرهای شنیداری دیداری مانند نمایش،
سینما و پویانمایی)انیمیشن(، بیشتر بر حس بینایی انسان تکیه دارند. درهنرهایی مانند طراحی، نقاشی،
مجسمه سازی و معماری طرح با استفاده از مواد مختلف ایجاد می شود و تجسم می یابد. درحوزهٔ
نمودار ۲ اهمیت آموزش هنر در یادگیری
٨٠ درصد مباحثی که هم شنیده و هم دیده شوند و
هم در یک تجربۀ هنری به صورت عملی انجام پذیرند،
در ذهن باقی می ماند.
٢٠ درصد مطالب دیده شده در ذهن فرد نقش می بندد.
٥٠ درصد موارد دیده و شنیده شده در ذهن افراد باقی
می ماند.
١٠ درصد مطالب شنیده شده در ذهن فرد نقش می بندد.
عمل کردن
دیدن
شنیدن
26
تخصصی این هنرها، هنرمند بر پایهٔ مبانی هنرهای تجسمی)عناصر و قواعد بصری(، ایده ها، تخیلات
و احساسات هنری خود را درقالب هنری ارائه می کند. بنابراین، ساخت تصویر یا ایجاد حجم های
مختلف دراین رشته های هنری برپایهٔ شناخت عناصربصری و کیفیت روابط میان آنها در ترکیب های
گوناگون صورت م یگیرد. در این پایه تحصیلی برارائهٔ ایده های ذهنی و روش های دلخواه دانش آموزان
در اجرای طرح ها تأکید شده است و آشنایی با عناصر و قواعد بصری براساس تجربه های مختلف
صورت می گیرد. در برنامهٔ هنر پایهٔ هفتم از میان رشته های هنرهای تجسمی، طراحی، نقاشی و عکاسی
ارائه شده. اجرای بخش طراحی اجباری و انتخاب بخش نقاشی یا عکاسی در کلاس به عهدهٔ شاگردان
است.
طراحی آموزشی
برنام هریزی و سازمان دادن به فعالی تهایی است که معلم و دان شآموزان در مسیر رسیدن به اهداف
یادگیری انجام م یدهند )نادرقلی قورچیان و دیگران، ۱۳۷۷ ( و در اصطلاح به آن تهیۀ طرح درس
م یگویند.
از نظر زمان بندی، طرح درس سالیانه، ماهانه و روزانه تنظیم م یشود. معلم برای آنکه بتواند
مدیریت یادگیری را به خوبی انجام دهد، لازم است برای خود طرح درس سالیانه، ماهانه و روزانه تنظیم
کند.
تهیۀ طرح درس سالیانه : اگر سال تحصیلی ۹ ماه و هر ماه ۴ هفته در نظر گرفته شود، در یک
هفته دو جلسهٔ یک ساعته به درس هنر اختصاص دارد. بنابر این، جدولی با عنوان فعالیت های هنری
سالیانه تنظیم م یشود. این جدول هفت ستون دارد؛ در ستون اول فصل های سال تحصیلی ب هترتیب
آغاز سال تحصیلی، پاییز، زمستان و بهار قرار می گیرد.
در ستون دوم، ما ههای هر فصل به ترتیب برای پاییز مهر، آبان و آذر، برای زمستان دی، بهمن و
اسفند، و برای بها ر فروردین و اردیبهشت نوشته می شود.
ستون سوم متعلق به هفت هها و ستون چهارم مختص به جلس ههای درس هنر است. ستون پنجم
تاریخ اجرای هر یک از فعالیت های هنری در کلاس است.در ستون ششم، عنوان فعالی تهای هنری
قرار دارد و در ستون هفتم، ابزار و مواد مورد نیاز برای هر فعالیت نوشته می شود.
با توجه به اصل انعطاف پذیری و سایر اصول برنامه، ستون ششم طرح درس
سالیانۀ خود را مدتی قبل از اجرای هر برنامه تنظیم کنید. در تنظیم این ستون، توزیع
27
متناسب همه رشت هها و فعالیت های مربوط به آنها و هماهنگی با سایر دروس را مد نظر
قراردهید.
در پایان سال تحصیلی، جدول طرح درس سالیانه کامل م یشود و نمایی از همهٔ فعالی تهای
هنری که دان شآموزان با راهنمایی معلم انجام داد هاند، فراهم م یآید. نمونهٔ جدول فعالی تهای سالیانه
بر ای فصل پاییز در صفحهٔ بعد مشاهده م یشود. برای دو فصل بعد نیز جداول مشابهی تنظیم کنید.
طراحی آموزشی روزانه: پس از آشنایی با طرح درس سالیانه وکسب آمادگی برای تهیهٔ
آن، برای اجرای برنامه در هرجلسه به طراحی آموزشی نیاز است. طراحی آموزشی یک جلس ه درس
یا طرح درس روزانه، مد لهای مختلفی دارد. بعضی از این مد لها بسیار وسی عاند و تمام جزئیات در
آنها ثبت م یشود. بعضی نیز خلاصه اند و چهارچوب کلی آنچه را در کلاس واقع م یشود، نشان
می دهند.
از آنجا که تربیت هنری ظرفیت های قابل توجهی در زمین ه انعطاف پذیری، کودک محوری،
پرورش خلاقیت و یادگیری مشارکتی دارد، محتوای آن جامع و قابلی ت تلفیق درونی آن بسیار است.
طراحی آموزشی آن نیز خلاصه ودر حد تبیین چارچوب کلی فعالیت هاست.
مراحل طراحی آموزشی
طراحی آموزشی در پنج گام به ترتیب زیر اجرا می شود.
گام اول ایجاد انگیزه: در این مرحله، دانش آموزان با موضوع فعالیت آشنا م یشوند و انگیزهٔ
لازم برای شروع فعالیت را کسب م یکنند. جلب توجه دانش آموزان به تجرب ههای قبلی که با موضوع
ارتباط دارد، می تواند به آنها برای هرچه بهتر انجام دادن فعالیت هنری کمک کند.
شما می توانید با هر روشی توجه دانش آموزان را به فعالیت جدید جلب کنید. مهم این است که
دانش آموزان انگیزهٔ کافی برای انجام فعالیت را کسب کنند. جلب توجه آنها به تجربیات گذشته از طریق
نشان دادن یک تصویر، ابزار، وسایل و مواد مورد نیاز برای انجام فعالیت مورد نظر و یا بیان خاطره
م یتواند در این راه به شما کمک کند.
گام دوم پرورش ایده )تعیین فعالیت(: فعالیت در نظر گرفته شده را برای دان شآموزان روشن
کنید. از آنها بخواهید دربارهٔ آن به صورت فردی یا گروهی و با توجه به نوع فعالیت به تفکر، تخیل،
گفت و گو و جمع آوری اطلاعات جهت پرورش ایده بپردازند. مهم ترین نکته این است که به دانش آموزان
فرصت کافی برای فکر کردن، انتخاب کردن و تصمیم گرفتن داده شود. چنانچه انجام فعالیت مستلزم
28
استفاده از ابزار و مواد خاصی است، مطمئن شوید همهٔ دان شآموزان آن را در اختیار دارند.
گام سوم انجام فعالیت هنری: در این مرحله، دانش آموزان ایدهٔ خود را به صورت فردی
یا گروهی به اجرا در می آورند. اجرای ایده توسط دانش آموزان می تواند در قالب تولید یک اثر هنری
) مثل نقاشی( و یا فرایند انجام یک فعالیت هنری )همچون نمایش( باشد.
در این مرحله نیز همچون مرحلهٔ قبل، ایجاد فضایی که دانش آموزان بتوانند آزادانه و با اعتماد
به نفس در آن به فعالیت بپردازند، از اهم واجبات است. آزادی و خود باوری، شادی و نشاط را برای
کلاس شما به ارمغان خواهد آورد.
گام چهارم و پنجم: جمع بندی و بحث و تبادل نظر در مورد محصول و یا فعالیت هنری:
چنانچه فعالیت هنری به تولید یک محصول هنری بینجامد، محصولات هنری دانش آموزان به نمایش
گذاشته م یشود. در هر جلسه م یتوانید کارهای هنری چند نفر را )به تناسب وقت کلاس(انتخاب کنید.
سپس از فرد تولید کنندهٔ کار هنری بخواهید در مورد کار خود توضیح دهد. توضیحات او در مورد
مراحل مختلف انجام فعالیت شامل چگونگی فرایند ایده یابی، انتخاب ابزار و مواد و وسایل مورد نیاز
و چگونگی اجرا خواهد بود. در پایان هم می تواند به این پرسش پاسخ دهد: «اگه دوباره بخوای این
فعالیت را انجام بدی، آیا همین روش رو انتخاب می کنی؟ » در ادامه می توانید از سایر دانش آموزان
بخواهید که کار یکدیگر را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند.
در پایان، معلم با جم عبندی نظرها، نظر کلی خود را م یدهد و راهکارهای پیشنهادی خود را برای
اجرای بهتر کارها بیان م یکند. پس از تشویق نقاط قوت اجرا و تشکر از مجریان و سایر دان شآموزان،
همه پوش ه کار خود را کامل م یکنند.
گفت وگو دربار ه کارها و بررسی، توصیف و تجزیه و تحلیل آنها در کسب تجربه های هنری مفید
است و دانش آموزان را به آرامی به سمت نقد هنری ساده سوق م یدهد. همچنین، به آنها می آموزد که
ضمن اظهار نظر، به نظر دیگران هم توجه کنند و احترام بگذارند.
در تهی ه و اجرای طراحی آموزشی لازم است معلم به مدیریت زمان توجه کند. ساعت
درسی ۵۰ دقیقه است. و معلم باید این زمان محدود را طوری سازماندهی کند که چهارگام اساسی به
راحتی طی شود. معمولاً گام اول به فرصت کمی نیاز دارد اما گام های دوم و سوم نیازمند زمان بیشتری
هستند تا فراگیرندگان بتوانند ایده های خود را پرورش دهند و آنها را با ابزار و موادی که در اختیار
دارند، اجرا کنند و به نتیجه برسند. در فعالی تهایی مثل نقاشی و کاردستی گام سوم بسیار اساسی
است؛ زیرا آشنایی با ابزار و مواد، روش کار و سپس فرایند تولید تا رسیدن به محصول نهایی و ارائه
29
آن در این مرحله انجام می شود. همچنین توجه داشته باشید که در طراحی و اجرای آن زمین ۀ رشد
کدام یک از هو شهای فراگیرندگان خود را فراهم می آورید. دقت کنید که این زمینه با طرح
چه سؤالاتی و تفکر درباره چه مطالبی و اجرای چه فعالیت هایی غن یتر خواهد شد. به اهداف درس
هنر نیز توجه داشته باشید. فعالیتی که طراحی کرد هاید و در کلاس اجرا م یکنید، دان شآموزان را در
رسیدن به کدام یک از این هد فها کمک م یکند؟
ارزشیابی پیشرفت تحصیلی
ارزشیابی، فرایندی نظا مدار برای جم عآوری، تحلیل و تفسیر اطلاعات است )علی اکبر سیف،
1378 (. ارزشیابی فعالیت های هنری، شامل قضاوت درباره کیفیت فعالیت ها و عملکرد و کوش شهای
هنری دانش آموزان و محصولات هنری تولید شده توسط آنها و مقایسۀ نتایج حاصل با هد فهای از
پیش تعیین شدهٔ برنامهٔ درسی هنر است. از آنجا که از نتایج حاصل از ارزشیابی برای بهبود فرایند
یاددهی یادگیری استفاده م یشود، م یتوان از آن به عنوان جزئی جدایی ناپذیر از این فرایند نام برد.
رویکرد ارزشیابی
با توجه به ماهیت درس هنر، برای ارزشیابی از فعالیت های انجام شده در رشته های مختلف
هنری، از رویکرد سنجش پویا به جای رویکردهای سنتی مرسوم که بیشتر جنبهٔ ایستایی دارند
استفاده شده است. در رویکردهای سنتی بیشتر بر پیامدها و نتایج تأکید می شود اما رویکرد سنجش پویا
بر فرایندهای روان شناختی تأکید دارد. به عبارت دیگر، در این رویکرد هدف ارزشیابی بیشتر توانایی
یادگیری است تا میزان مطالب یادگرفته شده.
ضرورت توصیف فعالیت و آثار هنری خلق شده
برای عمق بخشیدن به فرایند یاددهی یادگیری فعالیت های هنری دان شآموزان، ارزشیابی به
عنوان بخش جدایی ناپذیر این فرایند باید به گونه ای خاص طراحی شود و اطلاعات مورد نیاز مربی و
متربی طوری فراهم آید که به شناخت مسائل و مشکلات یادگیری، و روش های رفع این مشکلات و
رسیدن به اهداف تعلیم و تربیت کمک کند. برای رسیدن به این مهم لازم است نتایج حاصل از ارزشیابی
مورد تجزیه و تحلیل و توصیف قرار گیرد. علاوه بر این، از آنجا که برنامهٔ درسی هنر و مشخصاً تربیت
هنری، بیشتر به کسب مهارت ها و ایجاد منش های تفکر توجه دارد، لازم است از رو شها و ابزارهای
کیفی مانند پوشۀ کار ۱، ابزارهای مبتنی برمشاهده )مقیاس درج هبندی و…(، خود ارزشیابی، دیگر
1 پوشهٔ کار هنر مجموعه ای از کارهای دانش آموز است که تلاش ها و رشد و پیشرفت او را در فعالیت های هنری نشان می دهد.
30
ارزشیابی)همسال سنجی( و بحث و گفت وگوهای کلاسی استفاده شود. نتیج ه اطلاعات جمع آوری
شده با رو شها و ابزارهای یادشده، به معلم اجازه م یدهد که توصیفی از فرایند فعالیت هنری و محصول
هنری تولید شده، توانای یها و مهارت های کسب شده، استعدادها، تمایلات و علایق دانش آموز در
زمینه های هنری و درجهت اهداف برنامهٔ درسی هنر تهیه کند. معلم از این طریق م یتواند چگونگی
رشد و پیشرفت هنری هر دان شآموز را به خود او و والدینش، اولیای مدرسه و هر یک از عناصر نظام
آموزش و پرورش نشان دهد و دربارۀ آنها به بحث بپردازد. این توصی فها، که حاصل سنج شها و
ارزشیابی ناشی از آن است، در کارنامه و پروندهٔ تحصیلی دانش آموزان ثبت م یشود و برای شناخت،
راهنمایی و هدایت آنان در آینده مورد استفاده قرار می گیرد.
اصول ارزشیابی فعالیت های هنری دان شآموزان:
١ ارزشیابی فعالی تهای هنری دان شآموزان به طور تکوینی و در جریان فعالی تها انجام
می شود.
٢ ارزشیابی پیشرفت هر دانش آموز نسبت به فعالی تهایی که خود او انجام می دهد و با توجه به
اصل تفاو تهای فردی سنجیده می شود.
٣ در ارزشیابی لازم است به نوع ابزار و وسایل و موادی که هر دانش آموز استفاده م یکند،
توجه شود؛ زیرا نوع و کیفیت آنها در انجام فعالی ت و محصول نهایی مؤثر است.
٤ در ارزشیابی، رشد توانای یهای هنری و استعدا دها و تمایلات فردی دان شآموزان مورد
توجه قرار می گیرد.
٥ در ارزشیابی، به فرایند فعالیت و به محصول نهایی طوری توجه م یشود تا دان شآموزان به
استمرار بخشیدن به کارها و فعالیت های هنری خود تشویق شوند.
٦ ارزشیابی فعالی تهای هنری فرایندی پویاست که با مشارکت معلم، دان شآموز)خود ارزشیابی(
و سایر ه مکلاس یهای او )دیگر ارزشیابی یا همسا لسنجی( انجام می شود.
٧ در ارزشیابی فعالی تهای هنری، ویژگی های هنری مثبت و برجستهٔ کار هر دان شآموز مورد
توجه و تأکید قرار می گیرد.
٨ تمامی فعالی تهای هنری دان شآموزان، جذاب و با ارزش است؛ بنابراین، از مطرح کردن
قضاو تهایی که به یأس و ناامیدی و از بین رفتن انگیزهٔ فعالی ت هنری آنها منجر م یشود، باید پرهیز
کرد.
٩ ارزشیابی از فعالی تهای هنری دان شآموزان به صورت کیفی )توصیفی( انجام م یشود؛ بنابراین،
31
نباید به فعالی تها و محصولات هنری آنها نمره داد. ۱
هدف های ارزشیابی از فعالیت های هنری
١ تشخیص نیازها، علایق و استعدادهای دانش آموزان برای پرورش آنها و ایجاد زمینه جهت
شکوفایی خلاقیت هنری
٢ کسب آگاهی از میزان پیشرفت هنری دان شآموزان و حصول اطمینان از تحقق اهداف برنامهٔ
درسی هنر
٣ اصلاح و بهبود فرایند یاددهی یادگیری
٤ توجه به رشد همه جانبهٔ دانش آموزان و تفاوت های فردی در فرایند یاددهی یادگیری
٥ تقویت اعتماد به نفس در دانش آموزان
٦ افزایش بهداشت روانی محیط های آموزش رسمی درس هنر
٧ ارتقای تحصیلی دانش آموزان.
چگونگی اجرای ارزشیابی فعالی تهای هنری دان شآموزان
ارزشیابی فعالی تهای هنری دان شآموزان به دو شکل فرایندی و پایانی ۲ انجام می شود.
معلم به وسیلهٔ ارزشیابی فرایندی م یتواند در هر جلسه ضمن مشاهدهٔ فرایند تولید هنری
دانش آموزان، برگهٔ ارزشیابی فعالیت های هنری تعدادی از آنها را تکمیل کند. او همچنین موارد
خاصی را که به نظرش م یرسد، در این برگه ثبت می کند و مواردی را که از نظر او ضرورت دارند، در
پوش ه کار دانش آموزان یا دفتر یادداشت خودش می نویسد. همچنین، در طول هر نیمسال تحصیلی،
1 تا زمان اجرای سراسری ارزشیابی کیفی برای کلیهٔ دروس دورهٔ ابتدایی، در هر نیمسال لیست نمرات هنر را مانند سایر دروس به
دفتر مدرسه بدهید.
2 ارزشیابی پایان هر جلسهٔ درس در طول سال تحصیلی می تواند به منزلهٔ ارزشیابی فرایندی یا تکوینی یا مستمر باشد. خودارزشیابی دیگر ارزشیابی)همسال سنجی(
ارزشیابی توسط معلم
ارزشیابی فعالی تهای
هنری دان شآموزان
پایانی
فرایندی )در طول انجام فعالی ت هنری(
درپایان هر جلسۀ درس هنر
در پایان هر نیم سال تحصیلی )بررسی پوشه کار(
32
دست کم دو مرتبه برگهٔ ارزشیابی فعالی تهای هنری دان شآموزان را تکمیل می کند. ۱
ضرورت دارد معلم در اجرای طراحی آموزشی خود، به مدیریت زمان در هر جلسهٔ درس هنر
اهمیت دهد؛ به گونه ای که علاوه بر ارزشیابی ای که طی فرایند فعالیت هنری دانش آموزان انجام می دهد،
فرصت کافی برای ارزشیابی